“Уз’яднанне” 1939 года: пра што маўчыць афіцыйная гісторыя
Уладзімір Завадскі з вёскі Пагост-Загародскі, што на Піншчыне, у 1937 году паехаў з Польшчы на заробкі ў ЗША. Праз год вярнуўся ў родную вёску, ажаніўся на аднавяскоўцы Сцепанідзе Пашалюк Замест мірнага сямейнага жыцця апынуўся мабілізаваным ў 84-ы пяхотны полк, змагаўся пад Дзялошынам. Калі параза Польшчы стала відавочна, польскія афіцэры распусцілі салдат-беларусаў па хатах.
Так Уладзімір Завадскі разам з роднай вёскай апынуўся ў СССР. Вопыт паездкі ў ЗША не быў ацэнены НКВД, 15 кастрычніка 1940 года яго арыштавалі, а 11 студзеня 1941-га асудзілі на 5 гадоў лагераў за антысавецкую агітацыю. Разам з цяжарнай жонкай яго адправілі ў Архангельскую вобласць, працаваць на цагляным заводзе.
Так складваўся лёс звычайнага чалавека з Заходняй Беларусі. Не вельмі падобна на радасны савецкі плакат і ў цэлым савецкі гістарычны наратыў, які апавядае пра шчаслівае ўз’яднанне Заходняй і Усходняй Беларусі.
Гэтыя падзеі – адны з самых неадназначных ў беларускай гісторыі. З аднаго боку, менавіта восенню 1939 года сфармавалася мяжа Беларусі практычна ў тым выглядзе, у якім яна існуе цяпер, гэта значыць быў закладзены тэрытарыяльны падмурак у будучыню незалежнай беларускай дзяржавы.
З іншага боку, было б наіўна меркаваць, што стэйкхолдэры той раніцы хоць трошкі задумваліся аб лёсе незалежнай Беларусі. Паводле Рыжскага мірнага дагавора ў 1921 годзе СССР папросту перадаў Польшчы Заходнюю Беларусь і Украіну; таксама папросту Саюз забраў гэтыя тэрыторыі назад у 1939 годзе ў адпаведнасці з Сакрэтным дадатковым пратаколам да Дамовы аб ненападзе паміж Германіяй і СССР (пакту Молатава-Рыбентропа).
Дзелячы сферы інтарэсаў ва Усходняй Еўропе, гітлераўская Нямеччына і сталінскі СССР думалі аб геапалітыцы і ўласных імперыях, а зусім не пра лепшую будучыню народаў падзяляемай тэрыторыі.
“В основном мирно” і “русский город Белосток”. Што ведаюць гарадзенцы пра 17 верасня? (ВІДЭА)
Зрэшты, многія беларусы наогул не ведаюць пра сакрэтны дадатковы пратакол. Так, 36% беларусаў у апытанні НІСЭПД (чэрвень 2015) адказалі “Нічога не ведаю пра гэта”, амаль 15% апытаных аб ім “чулі”, але думаюць, “што гэта фальшыўка”. Тая ж сітуацыя і ў Расіі: па дадзеных Левада-Цэнтра за 2010 год, не чулі пра сакрэтны пратакол 41% расейцаў, 11% чулі і не вераць у іх сапраўднасць.
Сучасны беларускі школьны падручнік сусветнай гісторыі за 10 клас ( Космач , Кошалеў , Краснова ,2012) усё ж ўтрымлівае згадка пра сакрэтныя пратаколы і нават прымае вытрымку з яго ( стар . 51-52 ) . Але больш за палову беларусаў не ведаюць праўды пра гэта. Людзі працягваюць верыць у міф савецкай гістарыяграфіі , дзе нязручныя , не ўпісваюцца ў канон старонкі гісторыі зарэтушаваць .У размовах жа пра вайну працягвае дамінаваць гераічная рыторыка , а не трагічная.
Невядомыя старонкі вайны
Пасля 1941 года Уладзімір Завадскі апынуўся ў складзе новага польскага войска, арміі генерала Андэрса, на Блізкім Усходзе. Пасля нападу Германіі на СССР паміж савецкім і польскім урадам былі адноўленыя дыпламатычныя адносіны і заключана пагадненне, згодна з якім усім, хто быў польскім грамадзянам у ГУЛАГу, турмах або спецпасяленні абвяшчалася амністыя, а на тэрыторыі СССР фармавалася новае польскае войска.
Ураджэнцы Заходняй Беларусі ў складзе польскага войска
Пад амністыю трапілі 400 тысяч чалавек, што дэманструе маштаб сталінскіх рэпрэсій за два папярэднія гады на “ўз’яднаных” тэрыторыях. Уладзімір Завадскі ў сакавіку 1943 года становіцца салдатам 1-й польскай танкавай дывізіі, а ў ліпені 1944 года ў складзе 1-й канадскай арміі ўдзельнічае ў вызваленні Нармандыі, пазней – Бельгіі, Галандыі, Германіі.
Такі нязвыклы для Беларусі погляд на гісторыю прапануе выстава “Беларусы ў II Польскім корпусе. Невядомыя старонкі Другой сусветнай вайны” ,адкрытая 1 верасня ў музеі гісторыі Вялікай Айчыннай вайны сумесна з Пасольствам Рэспублікі Польшча ў Мінску. Яна адкрывае новую старонку гісторыі для тых, хто абмежаваўся мэйнстрымам падручнікаў і тэлепраграм БТ.
Дарэчы, у пастаяннай экспазіцыі мінскага музея Вялікай айчыннай вайны згадкі пра ўсё гэта адсутнічаюць. Перыяд з 1939 па 1941 гады ў музеі неяк прапускаецца, быццам нічога з беларусамі ў гэты час не адбывалася. Выглядае камічна, калі еўрапейцы і амерыканцы пытаюцца беларускага музейнага гіда пра падзеі беларускай гісторыі гэтага часу, а той лыпае вачыма і не ведае, што адказваць: відаць, яго вучылі толькі “правільнай” гісторыі вайны.
Пасляваенны асадак
У чэрвені 1947 г. частка дывізіі Уладзіміра Завадскага была перакінутая ў Вялікабрытанію, там ён і дэмабілізаваўся. Перад ім паўстала пытанне: ці варта вяртацца да жонкі і дачкі ў СССР, калі там верагодныя новыя рэпрэсіі?
У выніку ў 1951 году Уладзімір Завадскі выязджае ў ЗША, і мае рацыю: у гэты ж час у БССР яго таварышаў па службе арыштоўваюць, а пасля – дэпартуюць у аддаленыя раёны СССР. Пасяліўшыся ў Нью-Джэрсі і атрымаўшы амерыканскае грамадзянства, Завадскі ўладкоўваецца на працу ў “Johns Manville” – гэтая фірма да гэтага часу займаецца прамысловай ізаляцыяй і дахамі. У 1969 годзе ён раптам памёр (папярэдняя біяграфія не спрыяла добраму здароўю), але рэабілітавала яго савецкая пракуратура толькі ў 1989 годзе, а яго дачку Надзею, якая жыла з таўром “дачка ворага народа”, – толькі ў 1993-м.
Жыццё Уладзіміра Завадскага не ўпісваецца ў тыповую гісторыю беларуса на вайне. Але гэта дакладна не падстава яе забываць. Трагізм падзей тых гадоў ударыў па беларусах па-рознаму, і памяць пра ўсю гэтую гісторыю важная для сучаснага пакалення. Рацыі яе нязручнасці для савецкай улады ўжо даўно прайшлі.
Незалежнай Беларусі варта паступова вучыцца ўспрымаць гісторыю не як адзіна правільны аповяд, любое адступленне ад якога – здрада свяшчэннай памяці вайны. Ахвяры сталінскіх рэпрэсій у Заходняй Беларусі ў 1939-1941 гадах заслугоўваюць памяці не менш, чым ахвяры Хатыні.
Добра, што салдаты арміі Андэрса сёння афіцыйна прызнаюцца ў Беларусі ветэранамі (да канца 1980-х такога статусу яны не мелі). Будзе яшчэ лепш, калі іх няпростая гісторыя стане часткай афіцыйнай памяці пра вайну. А кажучы пра беларускіх ахвярах нямецкіх канцлагераў, будуць успамінаць і пра беларускіх ахвярах ГУЛАГу.