Немец Андрэ Бём: “Мару перакласці “Каласы пад сярпом тваім”

Немец Андрэ Бём: “Мару перакласці “Каласы пад сярпом тваім”

“Ка­лі жа­ніц­ца з бе­ла­рус­кай, дык толь­кі бе­ла­рус­ка­моў­най”

Ён тра­піў на філ­фак БДУ, дзя­ку­ю­чы пра­гра­ме па аб­ме­не сту­дэн­та­мі. Ад­ра­зу за­пі­саў­ся на кур­сы бе­ла­рус­кай мо­вы і па­пра­сіў ад­на­груп­ні­каў па­рэ­ка­мен­да­ваць неш­та па­чы­таць. Усе, як адзін, на­зы­ва­лі Ка­рат­ке­ві­ча.

 

— Пер­шы ра­ман Ула­дзі­мі­ра Ся­мё­на­ві­ча, які я пра­чы­таў, — “Нель­га за­быць”, — рас­па­вя­дае Анд­рэ. — Ён мя­не так ура­зіў, што не­ад­клад­на пай­шоў у кні­гар­ню і на­быў шмат­том­нік Ка­рат­ке­ві­ча.

 

Ме­на­ві­та той шмат­том­нік і на­тхніў Анд­рэ Бё­ма не толь­кі на да­лей­шае вы­ву­чэн­не мо­вы, але і на на­пі­сан­не ма­гіс­тар­скай пра­цы.

 

— Я пра­ана­лі­за­ваў пяць тво­раў Ка­рат­ке­ві­ча: “Ка­ла­сы пад сяр­пом тва­ім”, “Дзі­кае па­ля­ван­не ка­ра­ля Ста­ха”, “Чор­ны за­мак Аль­шан­скі”, “У сня­гах дра­мае вяс­на” і, вя­до­ма, зна­ка­вы для мя­не, “Нель­га за­быць”. Мой пра­фе­сар бы­ла не су­праць. Дак­лад­ней, ёй бы­ло ўсё роў­на, якую тэ­му я бу­ду да­сле­да­ваць. Та­му вы­браў тое, да ча­го на той мо­мант ля­жа­ла ду­ша.

 

Ма­гіс­тар­ская пра­ца на тэ­му “Све­та­ба­чан­не і кан­цэп­цыя пер­са­на­жаў у вы­бра­ных эпіч­ных тво­рах У. Ка­рат­ке­ві­ча” не вы­клі­ка­ла фу­ро­ру ў Лейп­цыг­скім ін­сты­ту­це сла­віс­ты­кі, бо не ад­па­вя­да­ла там­тэй­ша­му кі­рун­ку лі­та­ра­ту­раз­наў­ства, пры­зна­ец­ца Анд­рэ. Але яе з удзяч­нас­цю пры­ня­лі ў Бе­ла­ру­сі.

— Я час­та бы­ваў у Ор­шы, у род­ным го­ра­дзе пісь­мен­ні­ка, бо там жы­ве мой ся­бар. Пад­час чар­го­ва­га пры­ез­ду зай­шоў у му­зей Ка­рат­ке­ві­ча і па­да­рыў сваю пра­цу. Там з ра­дас­цю пры­ня­лі, па­дзя­ка­ва­лі. У за­хап­лен­ні бы­лі, што за мя­жой ці­ка­вяц­ца Ка­рат­ке­ві­чам. Мне пры­ем­на, што мая ма­гіс­тар­ская пра­ца знай­шла мес­ца ся­род экс­па­на­таў му­зея.

 

Па­вод­ле слоў Анд­рэ Бё­ма, у Гер­ма­ніі Ка­рат­ке­ві­ча чы­та­лі адзін­кі, бо там прак­тыч­на ня­ма пе­ра­кла­даў яго тво­раў.

 

— У 1970-1980-я га­ды на ня­мец­кую пе­ра­кла­лі толь­кі апа­вя­дан­не “Бла­кіт і зо­ла­та дня”, края­знаў­чы на­рыс “Зям­ля пад бе­лы­мі кры­ла­мі” і “Дзі­кае па­ля­ван­не ка­ра­ля Ста­ха”. Што ты­чыц­ца пе­ра­кла­ду дэ­тэк­тыў­на­га ра­ма­на, то ён, я ска­заў бы, не вель­мі якас­ны. Да та­го ж гэ­тую кні­гу вы­да­лі як ма­ла­дзёж­ны ра­ман, з ка­ля­ро­вай вок­лад­кай, та­му яна, на жаль, ус­пры­ма­ец­ца як не вель­мі сур’­ёз­ная лі­та­ра­ту­ра. Ра­зам з тым, вель­мі шмат тво­раў су­час­ных бе­ла­рус­кіх аў­та­раў пе­ра­кла­да­ец­ца на ня­мец­кую мо­ву…

 

Да­рэ­чы, Анд­рэ так­са­ма пры­клаў да гэ­та­га ру­ку. Ён ад­крыў для сва­іх зем­ля­коў Але­ся Ра­за­на­ва, Анд­рэя Ха­да­но­ві­ча, Але­ну Бра­ва, На­тал­ку Ба­бі­ну, Сяр­гея Ка­лен­ду… І пры­знаў­ся, што ўжо даў­но ду­мае аб тым, каб пе­ра­клас­ці на ня­мец­кую мо­ву ра­ман Ка­рат­ке­ві­ча “Ка­ла­сы пад сяр­пом тва­ім” і паэ­му Яку­ба Ко­ла­са “Но­вая зям­ля”.

 

Ка­лі б не ве­да­ла, што Анд­рэ Бём не­мец па на­цы­я­наль­нас­ці, па­ду­ма­ла б што гэ­та бе­ла­рус, на­столь­кі чыс­та ён га­во­рыць па-бе­ла­рус­ку.

 

— Заў­сё­ды ці­ка­віў­ся ін­шы­мі кра­і­на­мі, куль­ту­ра­мі, за­меж­ны­мі мо­ва­мі. Італь­ян­скую асво­іў, ка­лі ву­чыў­ся ў Іта­ліі, поль­скую — у Поль­шчы. Але мя­не, коль­кі ся­бе па­мя­таю, пры­цяг­ва­лі кра­і­ны Са­вец­ка­га Са­ю­за, ме­на­ві­та та­му і па­сту­піў на ўсход­не­сла­вян­скую фі­ла­ло­гію. Ка­лі быў ма­лень­кім, па­мя­таю, лю­біў раз­гля­даць школь­ны ат­лас. Там бы­ло на­пі­са­на Вай­срус­ланд, та­му я не толь­кі адрозніваў Ра­сію ад Бе­ла­ру­сі, але і ве­даў, дзе яна зна­хо­дзіц­ца. Для мя­не заў­сё­ды бы­ло важ­на ве­даць мо­ву кра­і­ны, у якой я жы­ву. Та­му, ка­лі пры­ехаў у Бе­ла­русь, па­чаў вы­ву­чаць бе­ла­рус­кую, у тым лі­ку і па кні­гах Ка­рат­ке­ві­ча. Мне вель­мі па­шан­ца­ва­ла з вы­клад­чы­цай бе­ла­рус­кай мо­вы ў БДУ. Ра­зам са мной у той час на кур­сы ха­дзі­лі яшчэ 2 дзяў­чы­ны з Гер­ма­ніі. Мы бы­лі пер­шы­мі замежнымі сту­дэн­та­мі, якія на пра­фе­сій­ным уз­роў­ні вывучалі бе­ла­рус­кую мо­ву. Наш вы­клад­чык ка­за­ла, што ме­на­ві­та мы яе на­тхні­лі вы­даць кні­гу, якая і сён­ня да­па­ма­гае нем­цам асво­іць беларускую мо­ву.

 

Ця­пер Анд­рэ пра­цуе лек­та­рам Гер­ман­скай служ­бы ака­дэ­міч­ных аб­ме­наў Гро­дзен­ска­га ўні­вер­сі­тэ­та імя Ян­кі Ку­па­лы і вы­хоў­вае ма­лень­кую дач­ку.

 

— У нас бе­ла­рус­ка-ня­мец­ка­моў­ная сям’я. Жон­ка (яна ў мя­не гіс­то­рык па аду­ка­цыі) раз­маў­ляе з дач­кой па-бе­ла­рус­ку, я — па-ня­мец­ку. У той час, ка­лі мы па­зна­ё­мі­лі­ся, я не быў у ак­тыў­ным по­шу­ку. Але ду­маў пра тое, што ка­лі і жа­ніц­ца з бе­ла­рус­кай, дык толь­кі беларускамоўнай.

 

Ка­лі спа­чат­ку Анд­рэ па­зна­ваў Бе­ла­русь па кні­гах Ка­рат­ке­ві­ча, то ця­пер ро­біць гэ­та са­ма­стой­на. Як толь­кі з’яў­ля­ец­ца воль­ная хві­лі­на, сядае ў ма­шы­ну і едзе…

— Па­да­рож­ні­чаю на ма­шы­не, бо не люб­лю за­ле­жаць ад аў­то­бу­саў. Шмат мяс­цін па­спеў па­ба­чыць. Мне вель­мі па­да­ба­юц­ца Брас­лаў­скія азё­ры, Пры­пяць, Дняп­ро… З га­ра­доў — По­лацк, Ма­зыр, Га­род­ня… Ра­зам з жур­на­ліст­кай-бе­ла­рус­кай, якая жы­ве ў Бер­лі­не, скла­лі “Даведнік па Бе­ла­ру­сі на ня­мец­кай мо­ве”, які вый­дзе ў на­ступ­ным го­дзе. Апіс­ва­ем там ха­раст­во бе­ла­рус­кай пры­ро­ды, да­ём практычную ін­фар­ма­цыю, дзе мож­на спы­ніц­ца, пе­ра­ку­сіць… Та­кім чы­нам, мож­на ска­заць, пра­цяг­ва­ем асвет­ніц­кую спра­ву Ка­рат­ке­ві­ча, які ў свой час за­пра­шаў чы­та­ча ў па­да­рож­жа па Бе­ла­ру­сі сва­ім на­ры­сам “Зям­ля пад бе­лы­мі кры­ла­мі”.

 

“Са­ва — прад­вес­нік смер­ці”

На­пя­рэ­дад­ні зна­ём­ства з Анд­рэ Бё­мам, мы з сяб­рам (на­ро­джа­ныя, як і Ка­рат­ке­віч, у ліс­та­па­дзе) вы­ра­шы­лі зра­біць са­бе па­да­ру­нак і накіраваліся ў гос­ці да… лю­бі­ма­га пісь­мен­ні­ка, на яго ма­лую ра­дзі­му, у Ор­шу. Спа­чат­ку за­ві­та­лі ў му­зей Ула­дзі­мі­ра Ка­рат­ке­ві­ча. Ці­ка­ва, што ён раз­мяс­ціў­ся ў бу­дын­ку, дзе і з’я­віў­ся на свет бу­ду­чы кла­сік. У 30-я га­ды мі­ну­ла­га ста­год­дзя тут зна­хо­дзіў­ся га­рад­скі ра­дзіль­ны дом.

 

У му­зеі з пер­шых хві­лін ад­чу­ва­еш ся­бе як до­ма — до­ма ў Ка­рат­ке­ві­ча. Тут усё на­гад­вае пра Яго. І са­ма­туж­ны са­ма­вар, які пісь­мен­нік любіў браць з са­бой у па­да­рож­жы. І пле­це­нае крэс­ла, якое Ула­дзі­мір Ся­мё­на­віч пры­вёз з Кі­е­ва. І лю­бі­мая кні­га ма­лень­ка­га Ва­ло­дзі — “Жыц­цё жы­вёл” Брэ­ма…

 

У двух не­вя­ліч­кіх, але ўтуль­ных па­ко­ях мож­на па­ба­чыць шмат ары­гі­наль­ных экс­па­на­таў: ру­ка­піс пер­ша­га на­дру­ка­ва­на­га вер­ша “Машэка”, ма­лю­нач­кі і ліст, што да­сы­лаў Ка­рат­ке­ві­ч сва­ёй цёт­цы Жэ­ні на Да­лё­кі Ус­ход, драў­ля­ныя шах­ма­ты, якія яму на 50-год­дзе падарылі сяб­ры-пісь­мен­ні­кі, пом­нік кня­зю Ула­дзі­мі­ру як ус­па­мін аб го­ра­дзе юнац­тва Кі­е­ве, пра­цоў­ны стол, пры­вез­ены з мін­скай ква­тэ­ры. Ён, як мне па­да­ло­ся, ва­ло­дае ней­кім асаб­лі­вым маг­не­тыз­мам.

 

— Ка­рат­ке­віч ста­віў­ся да пі­сан­ня як да свя­та, — рас­па­вя­дае на­ву­ко­вы су­пра­цоў­нік му­зея Воль­га Па­шко­віч. — Апра­наў чыс­тую кашулю, браў чыс­тую па­пе­ру і пі­саў. Пі­саў на­чыс­та і на­мерт­ва.

 

На ста­ле — рас­пя­ча­та­ны па­чак цы­га­рэт. На спін­цы крэс­ла — пін­жак і ша­лік. Та­кое ад­чу­ван­не, што Ула­дзі­мір Ся­мё­на­віч ады­шоў і праз хві­лі­ну-дзве вер­нец­ца…

 

На сце­нах мож­на ўба­чыць шмат парт­рэ­таў Ка­рат­ке­ві­ча, за шклом — па­жоў­клыя ад ча­су фо­та­здым­кі. Маю ўва­гу пры­цяг­ну­лі два з іх. На пер­шым — вя­сель­ным — шчас­лі­вы Ула­дзі­мір Ся­мё­на­віч ідзе пад руч­ку са сва­ёй Ва­лян­ці­най. Мне вель­мі па­да­ба­ец­ца гіс­то­рыя іх зна­ём­ства.

 

— У Брэс­це на кан­фе­рэн­цыі, пры­све­ча­най ра­ма­ну “Ка­ла­сы пад сяр­пом тва­ім”, Ва­лян­ці­на Бра­ні­сла­ваў­на пры­сут­ні­ча­ла ра­зам са сва­і­мі студэнтамі, — рас­па­вя­дае на­ву­ко­вы су­пра­цоў­нік му­зея. — Ёй там не вель­мі па­да­ба­ла­ся, та­му ўсё ме­ра­пры­ем­ства вы­клад­чы­ца чы­та­ла поль­скі дэ­тэк­тыў. Пас­ля кан­фе­рэн­цыі яе па­зна­ё­мі­лі з Ка­рат­ке­ві­чам. “Ча­му б вам не на­пі­саць які-не­будзь дэ­тэк­тыў?” — пра­па­на­ва­ла пісьменніку ама­тар­ка дэ­тэк­ты­ваў. Ка­рат­ке­віч спы­таў: “Які?” — “Ну та­кі, як “Дзі­кае па­ля­ван­не ка­ра­ля Ста­ха”. Я ня­даў­на еха­ла ў цягніку, чы­та­ла яго ў ча­со­пі­се, але не звяр­ну­ла ўва­гу на тое, хто аў­тар”. Ула­дзі­мір Ся­мё­на­віч за­ра­га­таў: “Гэ­та ж я на­пі­саў “Ста­ха”. Ва­лян­ці­на разгубілася, і яны ра­зам пай­шлі піць ка­ву.

 

Дру­гая карт­ка, якая за­ча­пі­ла, так­са­ма мае сваю гіс­то­рыю — праў­да, тра­гіч­ную. Зроб­ле­ная яна пад­час па­да­рож­жа на плы­це па Пры­пя­ці 16 лі­пе­ня 1984-га. Гэ­та апош­ні зды­мак Ка­рат­ке­ві­ча. На Па­лес­се ён ад­пра­віў­ся 12 лі­пе­ня са сва­і­мі сяб­ра­мі — жур­на­ліс­там Ва­лян­ці­нам Жда­но­ві­чам, аў­та­рам вя­до­ма­га фо­та “Ка­рат­ке­віч з ка­ця­ня­та­мі”, і мас­та­ком Пят­ром Дра­чо­вым. Але вяр­нуў­ся ад­туль да­тэр­мі­но­ва ў цяж­кім ста­не. 25 лі­пе­ня ў 4 га­дзі­ны ра­ні­цы яго не ста­ла…

Апошні здымак

 

Пётр Дра­чоў пад­час ад­на­го са сва­іх ін­тэр­в’ю рас­па­вя­даў пад­ра­бяз­нас­ці той па­езд­кі. У тым лі­ку і пра тое жу­дас­нае пра­роц­тва, якое зда­ры­ла­ся ў пер­шы ве­чар іх па­хо­ду. На бе­ра­зе ра­кі Пі­на над імі трой­чы пра­ля­це­ла гі­ганц­кая са­ва. “Гэ­тыя птуш­кі ля­та­юць зу­сім бяс­шум­на, у апра­мет­най цем­ры толь­кі ў аг­нях вог­ні­шча і мож­на ўба­чыць. Ва­ло­дзя ад­ра­зу та­ды ска­заў, што гэ­тая са­ва — прад­вес­нік смер­ці”.

 

Гулівер і кампанія

На му­зеі мы вы­ра­шы­лі не спы­няц­ца і ру­шы­лі ў по­шу­ках пом­ні­ка Ка­рат­ке­ві­чу ў дзі­ця­чы парк го­ра­да. Па­вод­ле слоў Воль­гі Па­шко­віч, ён зна­хо­дзіц­ца пры­клад­на на мес­цы да­ва­ен­най род­най ха­ты пісь­мен­ні­ка. “Тут на­ра­дзі­лі­ся дум­кі, // Во­ля, імк­нен­ні, жа­дан­ні, // Тут стаў я сынам кра­і­ны, // Аб­па­лен яе аг­нём. // Та­му і люб­лю я Ор­шу // Пер­шым вя­лі­кім ка­хан­нем, // Якое не знік­не, пэў­на, // На­ват з ма­ім жыццём”, — чы­та­ем ад­лі­тыя з ме­та­лу рад­кі Ка­рат­ке­ві­ча. Вар­та ад­зна­чыць, што сціп­лы пом­нік у го­нар пес­ня­ра мы знай­шлі не ад­ра­зу. Спяр­ша ў во­чы кі­нуў­ся ве­лі­зар­ны Гу­лі­вер. Па­блі­зу — Кот у бо­тах, Ча­бу­раш­ка… Я ні­чо­га не маю су­праць гэ­тых ка­зач­ных пер­са­на­жаў, але, па­да­ец­ца, больш са­ма­быт­на бы­ло б, ка­лі на ўва­хо­дзе ў парк дзе­так су­стра­каў усё ж та­кі Ка­рат­ке­віч з ге­ро­я­мі сва­іх не­па­раў­наль­ных ка­зак. Та­ды, маг­чы­ма, не трэ­ба бы­ло б ужо да­рос­ла­му ча­ла­ве­ку тлу­ма­чыць, хто та­кая Ву­жы­ная кара­ле­ва ды Не­звы­чай­ная кот­ка…

 

Па­ды­хо­дзім да бы­лой шко­лы №5, якую за­кон­чыў Ула­дзі­мір Ка­рат­ке­віч. Ця­пер там Ар­шан­скі га­рад­скі цэнтр фі­зіч­най куль­ту­ры, ту­рыз­му і края­знаў­ства дзя­цей і мо­ла­дзі. Ад­нак пра тое, што тут ву­чыў­ся сла­ву­ты зям­ляк, мож­на толь­кі зда­гад­вац­ца. А вось на бу­дын­ку га­рад­ской шко­лы №8, дзе два га­ды пра­ца­ваў Ула­дзі­мір Ся­мё­на­віч, што вель­мі пры­ем­на, ві­сіць шыль­да.

 

І вось, на­рэш­це, вы­хо­дзім на не­вя­ліч­кую ву­лі­цу, якая но­сіць імя Ула­дзі­мі­ра Ка­рат­ке­ві­ча. Тут і зна­хо­дзіц­ца сла­ву­ты дом № 10, дзе з 1956 па 1958 год жыў Ула­дзі­мір Ся­мё­на­віч. І сён­ня, пе­ра­ка­на­лі­ся, ха­та “жы­вая”, за ёй пры­гля­дае муж пля­мен­ні­цы Ка­рат­ке­ві­ча Ра­і­сы — Юрый Ба­ра­баш.

Юрый Ба­ра­баш жы­ве ў ха­це Ка­рат­ке­ві­ча са сва­ёй кот­кай

 

У той дзень 78-га­до­вы сва­як пісь­мен­ні­ка ад­чу­ваў ся­бе бла­га, та­му ад доў­гай раз­мо­вы ад­ра­зу ж ад­мо­віў­ся. Але па­куль шу­каў па­ке­цік, каб па­час­та­ваць нас са­лод­кім ві­на­гра­дам, які сам вы­рас­ціў, па­спеў рас­па­вес­ці сёе-тое.

 

— Валодзя лю­біў гас­цей, меў шмат сяб­роў. Усе тут па­бы­ва­лі ў гэ­тай ха­це: і Бры­лі, і Ба­ра­ду­лі­ны… Хоць на ста­ле час­та бы­ло ня­гус­та — буль­ба ды ка­пус­та ква­ша­ная, але па­ся­дзел­кі тыя заў­сё­ды бы­лі вель­мі ду­шэў­ныя.

 

У ка­лі­дор­чы­ку, на ўва­хо­дзе, звяр­ну­ла ўва­гу, та­кое ж пле­це­нае крэс­ла, што ба­чы­лі ў му­зеі. Гас­па­дар па­цвер­дзіў, што лю­біў у ім па­ся­дзець Ка­рат­ке­віч у лет­нюю спё­ку ў са­доч­ку.

 

— У 1983-м з чэр­ве­ня па сне­жань зна­хо­дзіў­ся тут. У нас, як ба­чы­це, дзвяр­ныя пра­ёмы вуз­кія і ніз­кія. А ён жа во­лат, вя­лі­кі быў — даводзілася згі­нац­ца ў тры па­гі­бе­лі, каб у ха­ту зай­сці.

 

Юрый Ге­ор­гі­е­віч пра­во­дзіў нас са сва­ёй вер­най сяб­роў­кай-кот­кай да да­ро­гі. Па­ра­іў спус­ціц­ца ўніз па ву­лі­цы да Дняп­ра-на­тхняль­ні­ка, які так лю­біў Ка­рат­ке­віч. “Ён час­та там пра­па­даў…” І мы ах­вот­на кро­чым “сцеж­ка­мі пес­ня­ра”, да дрэў, шур­па­тыя ства­лы якіх яшчэ памятаюць до­тык ру­кі пісь­мен­ні­ка…

 

Фо­та аў­та­ра, з архіва Андрэ Бёма і музея