Кніга, напісаная ў начных аўтобусах
Кнігу я пісаў два гады, а задумваў яшчэ некалькі год. Першы фрагмент, які і ў кнізе ідзе пад нумарам адзін, ён напісаны ў 2005 годзе. Фрагменты кнігі задумваліся ў міжнародных начных аўтобусах – быў такія перыяд, калі я шмат ездзіў у Прагу.
Форма для выплеску вар’яцкіх ідэй
Гэта не зусім мастацкая літаратура, бо тут не стаяла задача стварыць гісторыю ці вобраз. Я навукова займаюся тэорыяй аховы спадчыны і рэстаўрацыі. Перыядычна ў мяне нараджаюцца нейкія вар’яцкія ідэі, асабліва калі студэнты ўжо каторы раз задаюць пытанне: а навошта гэта ахоўваць? Я намагаюся прыдумаць навошта, і нараджаюцца вар’яцкія ідэі, якія я не магу агучыць на лекцыі ва ўніверсітэце, бо на мяне будуць глядзець як на вар’ята. Тым больш не прынята такога публікаваць у сур’ёзных часопісах.
Трэба было знайсці форму, каб усе гэтыя ідэі сабраць у адно. Над формай я разважаў доўга і нарадзілася нешта такое. У кнізе кожны сюжэт, кожны паварот і кожная дэталь нават – гэта або штосьці з актуальнай праблематыкі аховы спадчыны – што захоўваць, што рэстаўраваць, што такое аўтэнтычнасць і на што яна ўплывае, або штосьці з актуальнай гарадзенскай праблематыкі. Я ўсё ж гарадзенец, хоць і не жыву тут з 2002 году. Актуальная гарадзенская праблематыка супала з актуальнай тэорыяй.
Супадзенні выпадковыя
Усе супадзенні з рэальнымі асобамі выпадковыя, кожны герой гэта больш функцыя для раскрыцця ідэй і прасоўвання сюжэту. Канешне, паколькі я варуся ў гэтым асяродку, то ў кніжцы выкарыстоўвалася шмат таго, што “і так на слуху”.
Час суцэльнага фальшу
Маёй ідэяй было паказаць апошнія гады перад перабудовай, калі ўжо ўсё ўсім зразумела. Мне здаецца, што апошнія гады перад перабудовай і сённяшні час – на аднолькавым павароце гістарычнай спіралі. Падабенства сённяшніх дзён і часоў позняга Брэжнева, Чарненкі ды Андропава – гэта маё адчуванне, а пытанне пра істоту гэтага падабенства – гэта да сацыёлагаў і палітолагаў. Я бачу паралелі ў тым, што гэта “час напярэдадні”, час суцэльнага фальшу, час амаральны, час “вы самі ўсё панімаеце”, краіна гульнявых аўтаматаў і асацыяльнай палітыкі, дзе ўсё наадварот.
Міфічны Гродна, толькі ў іншай абгортцы
Перадусім кніга пісалася для сябе. Ёсць пэўныя сюжэты і ідэі, якія цябе пераследуюць, пакуль ты іх не аддасі. Іх трэба было выплеснуць.
Натуральна, я думаў пра тое, хто можа быць чытачом: гэта неабыякавыя людзі, якія разважаюць на тэму гісторыі і спадчыны. І, вядома, гэта людзі, якія любяць Гродна. Пры тым неабавязкова гарадзенцы!
У нас у краіне ёсць феномен: лічыцца, што Гродна гэта горад “заходні” і каралеўскі. Я такую думку не падзяляю, але ёсць людзі, якія любяць такі міфічны Гродна. Таму, калі ласка: атрымайце, што хацелі, толькі ў іншай абгортцы.
Заснавана на фактах
Першаснай мэтай было выкласці ідэі, якія прыходзілі мне ў галаву: праблема аўтэнтычнасці, праблема пашырэння спісу помнікаў, праблема глабалізацыі, калі ўсё гарады становяцца аднолькавымі, у тым ліку гістарычныя цэнтры – уніфікуюцца. Гістарычны цэнтр Кракава, Прагі ці Дрэздэна – яны нічым не адрозніваюцца! Архітэктурнымі дамінантамі – так, а мовай? У гістарычным цэнтры можна не зразумець, на якой мове размаўляюць людзі, а надпісы – і тыя па-англійску. Гэта праблема ў кнізе адлюстравана.
Іншы фрагмент кнігі, калі старшыня аблвыканкама кажа, што “ілюстратыўны матэрыял” спаляць у двары бібліятэкі – гэта таксама заснавана на фактах! У СССР, у Гродне, сапраўды палілі старыя польскія кніжкі, пра гэта Смалянчук пісаў.
Навошта ахоўваць арыгінал
Пытанне аўтэнтычнасці: навошта ахоўваць і чым копія адрозніваецца ад аўтэнтыкі? Сёння спадчына дэвальвуецца: мы можам пабудаваць усё, што захочам. Захочам тут Нотр-Дам – пабудуем! Тэхнічна гэта цалкам магчыма. Але чаму трэба ахоўваць арыгінал? У кнізе я прыдумаў, што ён выпраменьвае шчасце і спрыяе дабрабыту.
У Кітаі зараз будуюць “еўрапейскія сталіцы”. Яна там недзе ў сябе збудавалі Парыж, яны збудавалі копію швейцарскай вёскі – я гэта згадваю ў крыху іншым кантэксце ў кнізе.
Падручнік па гісторыі горада, напісаны ў ЦРУ
Там ёсць смешны момант – прынамсі я смяяўся, калі прыдумаў – герой-шпіён прыехаў і ідзе па горадзе, узгадваючы, як вучыў яго гісторыю па падручніку, складзенаму ў ЦРУ. Гэта алюзія на сітуацыю, што склалася вакол “Гродназнаўства”.
Сімвалічная жывёла для Гродна – слон
Натуральна, што адбудаваная Фара Вітаўта не будзе аўтэнтычнай. Таму не кожны будынак варты аднаўлення. Але Фара – безумоўна вартая!
Гэта абсалютна сімвалічны для Гродна аб’ект. Я б правёў паралель са сланом. Слон на вокладцы кнігі – не выпадковасць. Сімвалічная жывёла для Гродна – акурат слон.
Слон жыў у заапарку і ўсе яго любілі. Усе чакаюць, калі з’явіцца новы слон – і гэта аб’ядноўвае ўсіх гарадзенцаў! Усё спрыяе таму, каб слон з’явіўся, нават сланоўнік пабудавалі. Толькі чакаць засталося. Сімвал абутковай фабрыкі – таксама слон! Таму калі ў нас з’явіцца слон, тады з’явіцца і Фара Вітаўта!
Ніколі не бачылі, але добра ўяўляем
Гэта вяртанне чагосьці вельмі цёплага і сімвалічнага. Фарны касцёл і Фара Вітаўта разам – гэты краявід гэта абсалютная душа і ідэнтычнасць Гродна. Мы з табой гэтага ніколі не бачылі, але мы гэта вельмі добра ўяўляем. Вось гэта яно! Кожная экскурсія пачынаецца і заканчваецца гэтым, пра гэта напісана ва ўсіх кніжках, а спосаб, якім мы пазбавіліся Фары Вітаўта гэта проста ганьба.
Я скептычна стаўлюся да аднаўлення будынкаў, якія не могуць быць аўтэнтычнымі, але Фара Вітаўта гэта выключэнне.
Гродна – горад кепскай архітэктуры
У Гродне толькі два аб’екты варта адбудоўваць: Фару Вітаўта і званіцу брыгіцкага касцёла. Ды і тое, званіцу толькі таму, што яна кампазіцыйна ў належным месцы “робіць” усю вуліцу. А ў кантэксце ўсяго комплексу, які вельмі добра захаваўся, гэта амаль што рэстаўрацыя: рэканструкцыя званіцы, але рэстаўрацыя комплексу.
А наконт рэшты… Аднаўляць трэба вобразы. Немагчыма аднавіць будынкі. Нават калі мы ведаем, якімі яны былі. Аднаўляць трэба вобразы, і гэта мусіць быць абсалютна сучасная архітэктура, так як гэта робіцца ў свеце.
Як сказаў адзін з герояў маёй кнігі, Гродна гэта горад кепскай архітэктуры. На жаль, гэта праўда. Кёльнскі сабор і Каложская царква – будынкі аднаго перыяду, або Зімні палац і наш Новы замак – таксама будынкі аднаго часу і функцыі, але якая розніца! Непараўнальна! У нас у гэтым плане татальнае лузерства! Таму хоць раз мы мусім зрабіць нешта добрае.
Чым мы горшыя за Більбао?
Нашая архітэктура добрая тым, што даўняя – гэта помнікі. Але аб’ектыўна – гэта не надта крутая архітэктура. Таму я скептычна стаўлюся да аднаўлення, напрыклад, палаца Радзівілаў ці ратушы, бо гэта досыць другасныя будынкі з пункту гледжання мастацкай вартасці.
А вось калі б там з’явілася штосьці сімвалічнае і суперякаснае… Чаму ў Більбао могуць пабудаваць добры музей сучаснага мастацтва? У нас гэта можа быць нават аблвыканкам ці гандлёвы цэнтр, але няхай гэта будзе добрая архітэктура!
Пра назву кнігі
Іншых варыянтаў нават не было. Быў варыянт “Разбуральнік”, але мне хацелася падкрэсліць іранічнасць, а гэтая трасянка акурат і ўводзіць іронію, стварае настрой. Да таго ж аказалася, што “разрушыцель” гэта мой неалагізм: паспрабуй загугліць гэтае слова і першыя спасылкі будуць нашымі. Я да гэтага стаўлюся спакойна, бо трасянка ў нашым жыцці паўсюль.
Пра канцэпцыю ілюстрацый
Мне хацелася мець у кнізе такія ілюстрацыі, якія апелююць да старога горада, каб яны былі гарадзенскія, але каб не было зразумела адназначна, што гэта Гродна. Каб паўстаў мутнаваты вобраз напаўразбуранага горада, і каб чытач не абавязкова ведаў, які гэта горад.
Пра творчыя планы
Я не ўпэўнены, што я яшчэ нешта напішу наогул. Гэта быў выплеск – логіку яго паўстання я ўжо расказаў.
Адно што магу сказаць: раю ўсім даследчыкам, гісторыкам, сацыёлагам, філосафам і іншым, напісаць што-небудзь мастацкае па матывах таго, чым займаешся навукова. Гэта дае адчуванне неверагоднай свабоды. Абсалютна іншая логіка пабудовы тэксту!
Мне вельмі спадабалася, і калі нешта будзе прыходзіць яшчэ – я буду пісаць. Таму планаў не маю, але як толькі, дык адразу.
