Легендарныя часы Жодзішак
Маладых людзей цікавіла не толькі тое, што магло застацца пасля першай вайны: доты, бункеры, масты, могілкі і г.д., але і людзі, якія магчыма штосьці памятаюць самыя або з аповедаў сваіх бацькоў пра першую вайну і могуць яшчэ штосьці пра яе расказаць.
Даследзіны ў групах
Усе ўдзельнікі падзяліліся на змешаныя групы – у кожнай былі і беларусы і палякі. Адна група даследавала Крэва і яго ваколіцы, у тым ліку вёску Кушляны, дзе ў сваім фальварку жыў апошнія два гады свайго жыцця беларускі грамадскі дзеяч, адзін з пачынальнікаў новай беларускай літаратуры Францішак Багушэвіч. Хлопцы і дзяўчаты адкрылі, што Крэва і яго ваколіцы даволі разнастайны па сваім этна-канфесійным складзе раён: акрамя каталікоў і праваслаўных тут жывуць яшчэ мусульмане і стараверы.
Другая група даследавала вёску Рыбакі – адну з невялікай колькасці праваслаўных вёсачак ў Смаргонскім раёне. Тут знаходзілася царква, якую разбурылі падчас Першай сусветнай вайны. Зараз яе адбудавалі з дрэва пад назвай святых Пятра і Паўла. Гэтая ж група даследавала вёскі Карані і Арэхаўка, якія знаходзяцца блізка ад Смаргоні. Тут з часоў Першай сусветнай вайны захавался шмат дотаў.
Трэцяя група выправілася ў Данюшава, дзе да гэтага часу стаіць драўляны касцёл пачатку ХІХ ст., пабудаваны ў стылі класіцызму з элементамі неаготыкі. Таксама хлопцы і дзяўчаты праводзілі даследаванні ў вёсцы Маркоўцы, дзе да нашага часу захаваліся нямецкія могілкі ад Першай сусветнай вайны.
Нашая, чацвёртая група ў складзе дзвюх беларусак, паляка і полькі, накіравалася ў вёску Жодзішкі. Мы даведаліся, што ў часы Першай сусветнай вайны тут быў бетонны мост праз Вілію, частку якога спалілі польскія партызаны, а другую частку – савецкія партызаны ўжо падчас Другой сусветнай вайны. Зараз ад маста засталася толькі бетонная сцяна на беразе, што за касцёлам, а таксама частка бетоннай апоры пасярэдзіне Віліі. Побач з бетонным мастом быў яшчэ драўляны арачны мост, ад якога засталіся толькі рэшткі драўляных апораў. Зараз на месцы драўлянага маста стаіць новы бетонны мост.
На беразе маленькай рэчкі Пілавойкі можна ўбачыць млын XVII-XVIII ст., які быў адрэстаўраваны ў 1997 годзе і зараз дзейнічае, дзякуючы мясцоваму прадпрымальніку. Па-свойму цікавыя і старыя жодзішкаўскія могілкі, дзе можна знайсці каля дзесятка магіл з беларускамоўным надпісам на помніку. Вельмі цікавы помнік архімандрыту Андрэю Цікоту, які ў 1920 годзе ўступіў у Ордэн айцоў марыянаў, пасля чаго ў Друі быў суперыёрам (кіраўніком) кляштара марыянаў, удзельнікам беларускага нацыянальнага руху. У 1949 годзе быў асуджаны на 25 гадоў зняволення ў сталінскіх лагерах, дзе і памёр. Яго абвінавачвалі ў агітацыі супраць Савецкага Саюзу і шпіянажы на карысць Ватыкану.
На пачатку XVII ст. мясцовыя кальвіністы пабудавалі ў Жодзішках свой храм (кальвінскі збор). Для барацьбы з пратэстантамі і ўмацавання пазіцый каталіцкай царквы быў створаны ордэн езуітаў, якія з’явіліся ў мястэчку у канцы XVII – пачатку XVII Іст., збудавалі езуіцкі кляштар, у будынку якога зараз размешчана псіхіятрычная бальніца. Паступова пратэстантаў станавілася ў Жодзішках усё менш, і яны не маглі больш ўтрымліваць кальвінскі збор, таму ў XVIIІ ст. езуіты перабудавалі яго ў касцёл Святой Тройцы.
У 1937 годзе выдатны беларускі мастак Пётра Сергіевіч распісаў столь жодзішкаўскага касцёла раслінным арнаментам. Таксама на столі бакавых капліц касцёла, па краях купалоў, знаходзяцца маляўнічыя фігурныя роспісы, намаляваныя мастаком тэмперай па тынку. Паказваюць яны сцэны з жыцця святога Пятра і Учынкі міласэрнасці. У сваіх роспісах мастак выкарыстаў партрэтныя выявы вясковых людзей, тагачасных парафіянаў жодзішкаўскага касцёла.
Сам тагачасны пробашч касцёла Р. Дроніч прасіў пазіраваць мастаку самых збяднелых вернікаў сваёй парафіі. Нават праз 70 гадоў некаторыя жыхары Жодзішак памятаюць і называюць тых, хто быў намаляваны на сценах капліцы. Падчас нядаўняга рамонту ў касцёле арнамент на столі асноўнай часткі храма быў адноўлены, але партрэтныя роспісы засталіся некранутымі.
Як паўставала беларускае слова ў каталіцкім касцёле ў Жодзішках
Напрацягу ХХ ст. у Жодзішах адбываліся розныя спрэчкі на рэлігійнай глебе. З 1921 па 1927 год пробашчам жодзішкаўскага касцёла працаваў Вінцэнт Гадлеўскі – асоба легендарная ў гісторыі беларускага нацыянальна-вызваленчага руху. Каталіцкі святар, які ўводзіў беларускае слова, за што пераследаваўся польскімі ўладамі.
– Хадзілі да В. Гадлеўскага ў касцёл і палякі, і беларусы, хрысціў і вянчаў усіх, маліўся па-беларуску і казанні па-беларуску гаварыў. Выдаў на беларускай мове малітоўнікі і Новы Запавет. Ксёндз арганізаваў у касцёле хор, які спяваў па-беларуску. Спявалі «Адвеку мы спалі, ды нас разбудзілі», «Бог калісьці народы на асобкі падзяліў і хацеў, каб кожны роднай мовай гаварыў», – успамінае адзін з самых старэйшых цяперашніх прыхаджанаў жодзішскага касцёла Адольф Рогач.
В. Гадлеўскі арганізаваў ў Жодзішках гурток Беларускага Інстытуту Гаспадаркі і Культуры. У ім налічвалася 48 чалавек. На цяперашняй вуліцы Школьнай у адной з хат была арганізавана беларуская бібліятэка. Пазней бібліятэка была ліквідавана польскай паліцыяй. Члены гуртку выпісвалі беларускамоўны часопіс «Крыніца», ставілі п’есы. Была пастаўлена п’еса Я. Купалы «Паўлінка». Падчас прадстаўлення паліцыя спрабавала разагнаць гледачоў. Пасля людзі ў касцёле падзяліліся. Адныя хацелі беларускай мовы, другія польскай.
– Беларусы на адзін бок пайшлі, палякі на другі. Адзін аднаго настолькі ненавідзелі, што паліцыя павінна была паставіць перад касцёлам кулямёт і страляла ў паветра, каб людзі не пачалі біцца паміж сабою. Быў выпадак, калі ў самым касцёле палякі кідалі ў беларусаў гнілымі яйкамі, – працягвае свой аповяд Адольф Рогач. У 1927 годзе польскія ўлады далі ксяндзу В. Гадлеўскаму 2 гады турмы за тое, што праводзіў беларусізацыю і нібы тым самым выступаў супраць польскай улады на Беларусі.
Паводле Адольфа Рогача: «Пасля Гадлеўскага прыехаў ксёндз Дроніч, які адразу сказаў: «Я ксёндз не панскі і не мужыцкі, а каталіцкі. Стаў маліцца і па-беларуску, і па-польску. Потым, як выклікалі яго ў гміну, пагаварылі, то сказаў: «Не буду размаўляць па-беларуску, толькі па-польску». І стаў пасля маліцца па-польску». Зноў В. Гадлеўскі, будучы ўжо галоўным школьным камісарам, прыехаў у Жодзішкі падчас Другой сусветнай вайны ў 1942 годзе.
– Стаў на плошчы каля былога езуіцкага кляштару і звярнуўся да людзей з такімі словамі: «Сябры беларусы, мы не ведалі, на якой назе стаяць, а цяпер стаім на дзвёх апёршыся», – эмацыйна ўсклікае Адольф Рогач. – Захацеў у Жодзішскім касцёле імшу справіць, але тагачасны ксёндз Чаплоўскі не дазволіў. Праз тыдзень ксяндза Чаплоўскага забралі і расстралялі ў Вілейцы.
У снежні 1942 г. В. Гадлеўскага забралі немцы і растралялі ў лагеры Трасцянец каля Мінску. Былога ксяндза абвінавацілі ў тым, што ён хацеў сабраць беларускае войска і зрабіць пераварот.
Увосень мінулага году краязнаўцы Смаргоні, Маладзечна і Мінску вырашылі ўшанаваць у жодзішскім касцёле памяць ксяндза Вінцэнта Гадлеўскага. Была падрыхтавана памятная шыльда, якую аднак не дазволіў усталяваць гродзенскі біскуп. Зараз шыльда знаходзіцца ў закрыстыі жодзішскага касцёла.
Два святары ў адным касцёле
Падобная сітуацыя ў Жодзішках, калі людзі падзяліліся паміж сабой, мела месца ў 1992 годзе і трывала напрацягу 10 год. У гэты час у Жодзішскай парафіі працаваў ксёндз Юзэф Гіль.
Пачалося ўсё з таго, што камусьці з прыходу з’явілася Маці Божая і ўказала месца, дзе трэба збудаваць жаночы кляштар. Гэтае месца было на левым баку Віліі насупраць жодзішкаўскіх старых могілак. Як аказалася пасля, у гэтым месцы нельга нічога будаваць, бо месца меркаванага кляштара знаходзілася ў экалагічнай зоне р. Вілія. Ксёндз Ю. Гіль, не спытаўшы дазволу ў духавенства і мясцовых уладаў, усё ж такі заклаў фундамент кляштару.
У выніку, за непаслухмянасць біскуп пазбавіў Ю. Гіля сану. Пасля гэтага людзі падзяліліся на прыхільнікаў (гілёўцаў) і праціўнікаў ксяндза. Адны працягвалі хадзіць «да касцёлу», а другія пачалі хадзіць да капліцы, асвечанай біскупам. Ксёндз Ю. Гіль пачаў жыць у касцёле, пускаў толькі тых, хто падтрымліваў яго.
Людзі настолькі пачалі ненавідзець адзін аднаго, што біліся паміж сабой. Аднойчы праціўнікі ксяндза скарысталіся сітуацыяй, калі Ю. Гіль паехаў на могілкі, зайшлі ў касцёл, выгналі служку ксяндза, які знаходзіўся там, і Ю. Гіля больш не пусцілі. Зараз ксёндз Ю. Гіль жыве ў старой хатцы недалёка ад касцёлу. На дадзены момант у Жодзішках пануе спакой. Усе людзі ходзяць у касцёл. Ёсць новы ксёндз, які моліцца і па-беларуску, і па-польску. Нядаўна ў Жодзішках, недалёка ад касцёлу, з’явілася праваслаўная царква.
Вынікі сваіх даследаванняў удзельнікі праекту падалі ў выглядзе прэзентацыі, якую прадставілі ўвазе жыхароў вёскі Солы.
Культурніцка-гістарычны летнік на Смаргоншчыне «У пошуку скрыжавання культур» быў арганізаваны ГА «Цэнтр «Трэці Сектар» (Гродна, Беларусь) і Таварыствам «АНАВОЙ» (Беласток, Польшча) у межах праграмы ЕК «Моладзь у Дзеянні»