Дзённік Саламона: “У мяне быў сябар-хрысціянін за межамі гета”
Нагадаем, што Саламон Жукоўскі правёў 18 месяцаў у гарадзенскім гета, а пасля ўцёкаў адтуль хаваўся ў Ласосне ў сялян Яна і Кацярыны Карыевых.
Аднойчы Кацярына дала Саламону сшытак і прапанавала запісваць усё тое, што з ім адбывалася: гэта павінна заняць яго, і час будзе ісці хутчэй. Саламон зрабіў так, як яна раіла. Дзённік напісаны ў форме ліста да яго сясцёр, Тойбы і Эстэр, якія з’ехалі ў 30-я гады ў Палестыну.
Праз гады дзённiк трапіў да пляменніка Саламона – Аарона Левіна, які цяпер жыве ў Ізраілі.
І вось што ён напісаў у амбасаду Ізраіля ў Беларусі:
– “У памяць пра Яна і Кацю Карыевых мы з жонкай перавялі дзённік на ангельскую мову, і шмат-шмат людзей у Ізраілі і іншых краінах змаглі даведацца аб іх подзвігу”.
З дзённіка Саламона Жукоўскага:
Ласосна, Красавік 1943.
Дарагія мае і пяшчотна любімыя сёстры, зяць і пляменнікі.
Усе, усе загінулі: больш за трыццаць нашых сваякоў, а з імі некалькі соцен сяброў і дзясяткі тысяч яўрэяў горада – усіх іх адправілі туды, адкуль ніхто не вяртаўся, у Трэблінку, недалёка ад Малкінii – жудаснае месца, назва якога застанецца ў гісторыі Халакоста.
Апошні транспарт выйшаў з Гродна 12 сакавіка гэтага года і з таго дня Гродна лічыцца Judenfrei [свабодным ад яўрэяў].
У агульнай складанасці было дэпартавана больш за 50.000 яўрэяў нашага горада, у тым ліку i сагнаных з навакольных вёсак.
Любая спроба схавацца ці ўцячы сканчалася самым жудасным катаваннем, а ў канцы куляй.
На старых могілках каля рыбнага рынку да гэтага часу ляжаць груды цел сотняў расстраляных або закатаваных на працягу паўгода толькі яўрэяў.
З Гродна набраліся чатыры саставы …
Усе загінулі. Толькі я яшчэ жывы. Жыву і мучаюся, так як кожны дзень і кожную гадзіну чакаю смерці (а можа вызвалення).
Чаму я да гэтага часу жывы я і сам не разумею. Азіраючыся назад, магу сказаць, што здзейсніў па меншай меры 15 уцёкаў, кожны раз памятаючы пра непазбежную смерць.
У мяне была магчымасць загінуць пад бамбёжкай, пад якую я не раз трапляў, але я выжыў, атрымаўшы толькі лёгкае раненне ў нагу.
Пакуль што я жывы дзякуючы поспеху. Па-першае, я меў смеласць бегчы, па-другое, у мяне быў сябар-хрысціянін за межамі гета, які дапамог мне бегчы, і ў трэціх, што самае важнае, у мяне ў гэтым свеце ёсць мая дарагая Каця.
«Бегчы» гучыць так проста. Я доўгія месяцы рыхтаваўся да гэтага. Я вывучыў усе «слабыя месцы» у калючым дроце і драўляных платах гета (даволі шматлікім я дапамог бегчы праз гэтыя платы ў лес).
Мне атрымоўвалася здабываць інфармацыю аб тым, што адбываецца ў гета, ад яўрэйскіх паліцыянтаў, такіх як Мошэ Белах, Чарноў (дзядзька Берты) і Мошэ Аляксандравіч.
Я высвятліў, калі змяняецца ахова і ці ёсць сярод жандармаў такія, каго можна падкупіць.
У мяне быў набор розных дакументаў, у кішэні заўсёды мелася некалькі соцень марак (ад мадам Каган – 200 марак, ад Чарнова -250, ад Баксёра – 300) і гэтак далей.
Са мной адбыўся «НЭС» [цуд] (аднак, цудам таксама трэба крыху дапамогі з нашага боку).
Не буду зараз дэталёва апісваць уцёкі, таму што гэта зойме як найменш палову сшытка.
Карацей, я ўцёк адразу пасля дзесятай (перадапошняй) дэпартацыі. Гэта азначае, што сёння роўна восем тыдняў з той цёмнай ночы, калі я прыбег да Каці.
З вялікімі перасцярогамі, каб ніхто не заўважыў, мяне схавалі ў бульбяным склепе. У маім жыллі было два «пакоі» – сыры цёмны склеп з чатырма скрынямі, поўнымі бульбы, і малюсенькая прастора ля ўваходу, два крокі на тры, з маленькім акенцам.
У доме пра мяне не павінны ведаць ні суседзі, ні староннія, якія часта заходзяць у хату. Я вельмі асцярожны, таму што расстраляюць не толькі мяне, але і Кацю з суседзямі і дзецьмі.
Мае бліжэйшыя суседзі – гэта два парасяці. Каб яны былі здаровыя. Каця носіць мне еду ў іх посудзе тры разы на дзень, як быццам яна корміць свіней.
Сплю я ў склепе на бульбе. У апошні час я сплю ля ўваходу на дзвюх дошках і кавалку фанеры.
На вуліцы яшчэ даволі холадна (уявіце сабе, як было два месяцы таму!). Яшчэ ідзе снег і бываюць замаразкі.
Без Каці я б замерз. Са старога мяшка яна зрабіла матрац, дала мне старое паліто і старую ватоўку, шарсцяную хустку на галаву, пару рукавіц і маленькую падушку.
Зразумела, я і не спрабаваў зняць паліто, акрамя аднаго разу, калі Каця прынесла мне ніжняю бялізну свайго мужа, каб памыць маю. Я сыходзіў з хаты ў страшнай спешцы і нават насоўкі не паспеў узяць з сабой.
Дарагая Каценька. Цяжка выказаць, што яна для мяне значыць. Нават маці не магла б зрабіць больш. Бяднячка, без зямлі і без каровы, яна клапоціцца пра мяне як можа.
Яна дзеліцца са мной ўсім, не толькі бульбай і хлебам (у гета хлеб каштаваў 5-6 марак за кілаграм), але нават прыносіць мне яйкі, кавалачкі мяса і трохі малака, а гэта да гэтага часу на вагу золата.
Яна клапоціцца пра мяне як аб малым дзіцяці, нават начны гаршчок выносіць кожны дзень. Да світання яна ўжо напагатове, правярае, ці ўсё ў парадку. Яна падбадзёрвае мужа, супакойвае яго, так як ён баіцца за сябе і дзяцей.
Некалькі разоў на тыдзень яна прыносіць мне з горада газету і ўсякія бадзёрыя навіны. Яна, па сваёй ініцыятыве, прынесла мне гэты сшытак, са словамі: «Табе так сумна сядзець тут цэлымі днямі. Запішы ўсё, што адбылося для Тойба і Эстеркi.
Калі я не змагу цябе зберагчы, яны па меншай меры будуць ведаць, што з табой было.»
І праўда, ці атрымаецца ёй мяне зберагчы – гэта ўсё яшчэ пад вялікім пытаннем.
Шанцы мае, як і ўсіх, хто хаваецца, невялікія. Амаль кожны дзень знаходзяць тых хто хаваецца і расстрэльваюць.
Напрыклад, пазаўчора злавілі Зейдля (Бера) Абрамовіча з сынам (братам Гершеля).
Ён аддаў аднаму хрысціяніну дзясяткі тысяч марак, а той яго здрадзіў.
Ёсць і іншыя выпадкі, калі людзі аддавалі ўсе свае грошы, а іх усё роўна выдавалі жандармам.
Так што не дзіўна, што мае дні і ночы поўныя страху. Цэлымі днямі я гляджу ў акно на дарогу, не набліжаюцца ці салдаты.
Я ўздрыгваю ад кожнага шоргату і на досвітку ўжо на нагах. Калі мне здаецца што мяне шукаюць, ці што жандармы ў вёсцы, я ўцякаю ў лес, часам на некалькі дзён.
Там я ляжу ў яме, пад снегам і дажджом, а ўначы вяртаюся да «сабе», у склеп (я пішу стоячы, каб адначасова назіраць за дарогай).
Увесь гэты тыдзень я правёў у трывозе. Па дурной выпадковасці мяне ўбачыла суседка.
Можаце ўявіць сабе, як я спалохаўся! На шчасце, яна сваячка старога (Яна Карыева) і абяцала Каці захоўваць таямніцу. Я вельмі спадзяюся!!!
Я так ўдзячны Каці за сшытак. Зараз, нават калі са мной здарыцца няшчасце, я памру спакойна, ведаючы, што яна пашле сшытак вам, і вы будзеце ведаць усё пра мяне і пра тое, што мы тут перажылі.
А пакуль я поўны цярпення, чакаю і мару. Я шмат мару. Перш за ўсё, я мару пра бітву з праклятым ворагам, пра партызанаў, пра парашутыстаў і пра набліжэнне фронту.
Калі да лета нічога не зменіцца, я тут не застануся, пайду ў лясы да партызан. Яшчэ я мару вырвацца з рук ворага і схавацца, і тады я сустрэну жывую Лізу Чапнiк, і Алiньку, дачкe Берты (мы зрабілі Лізе польскія дакументы і цяпер яна з малышкай жыве ў Беластоку), а можа і Грышу Чапнiка з жонкай, у якіх таксама ёсць падробленыя дакументы.
Я не чакаю сустрэч з іншымi нашымi роднымi. І, нарэшце, я мару аб сустрэчы з вамі, з маімі дзядзькамі і цёткамi, стрыечнымі братамiі сёстрамі, з сябрамі і знаёмымі стрыечных, сяброў і знаёмых.
Я мару пра Эстэрку, аб цёплай, сардэчнай сустрэчы з ёй. Сярод сяброў я спадзяюся сустрэць і Хаўку Цукернiк.
Азіраючыся назад, цяпер, калі я раблю гэты хешбон нэфэш (падвядзенне вынікаў), я мяркую, што з мноства жанчын, яна пакінула самы глыбокі след у маім жыцці.
Вось як далёка заходзяць мае дурныя мары ….
Калі я памру, вы павінны шчодра ўзнагародзіць Кацю і яе мужа за ўсё, што яны для мяне зрабілi.
Ян і Кацярына Карыевы – вёска Ласосна, пад Гродна. Як бы вы не адплацілі ім, гэта і тысячнай долі не складзе ад таго, што яны зрабілi для мяне!
12 снежня 2000 музей Яд Вашэм ўзнагародзіў Яна і Кацярыну Карыевых Ганаровым званнем – “Праведнікi народаў свету”.
Да Катастрофы ў Гродне жылі больш за 30 000 яўрэяў, з іх выжылі каля 300 (да 16 ліпеня 1944 г. у горадзе былі жывыя толькі каля 200 яўрэяў, уключаючы і партызан).
Чытайце таксама:
Сям’я Наўмюк: гарадзенцы, якiя выратавалi яўрэйскага хлопца
Гарадзенскія яўрэі – iм не было куды ўцякаць