Кармяліцкая камяніца. Гарадзенскі дом, які ніхто не намаляваў
Разглядаючы гродзенскія малюнкі Напалеона Орды (а ён пакінуў іх нашчадкам больш за трыццаць), адчуваеш дваякія пачуцці. З аднаго боку велізарную ўдзячнасць мастаку, што намаляваў нам горад, які збольшага загінуў у полымі пажара 1885 года ды войнаў ХХ стагоддзя і зрабіў гэта тады, калі фатографы яшчэ толькі пачалі завітваць у наш горад. З другога боку так і хочацца папрасіць мэтра: “А намалявалі б вы яшчэ карчму на Занёманскім фарштаце, або забудову Тэатральнай плошчы”.
І праўда, шмат якія цікавейшыя месцы Напалеон Орда так і не ўвекавечыў сваёй рукою і нам цяпер застаецца толькі здагадвацца як яны выглядалі раней і чакаць цуда – мо знойдзецца ў якім далёкім архіве старая фотка з якім таямнічым завулкам або будынкам.
Так адбылося і з будынкам, які знік з карты Гродна толькі ў пачатку 1980-х гг. – так званай “кармяліцкай камяніцай”. Камяніцу пабудавалі ў сярэдзіне XVIII стагоддзя, адначасова з узвядзеннем аднаго з самых прыгожых гродзенскіх касцёлаў – кармяліцкага на вуліцы Маставой.
Манахі-кармяліты былі людзмі сучаснымі і стараліся зрабіць свой касцёл і кляштар не толькі максімальна прыгожым, але і камфортным для жыхароў. Устаў ордэна быў строгі, манахі трымаліся аскетычнага ладу жыцця, але гаспадарка кляштара была арганізавана “на выдатна”. Манахі жылі ў кляштары, будынак якога захаваўся дасюль, а вось служба: кравец, гадзіннікавы майстар, цырульнік, кухар разам з сем’ямі пасяліліся ў камяніцы вышэй па Маставой.
Як будынак выглядаў у XVIII – першай палове XIX стагоддзя мы не ведаем. Хутчэй за усё быў трохпавярховы, меў высокі дах і быў злучаны адкрытай галерэяй на ўзроўні 1-2 паверхаў з кармеліцкім касцёлам, адкуль можна было перайсці ў кляштар. Вось так выглядаў гэты выключна цікавы комплекс, які ў адносна добрым стане можна ўбачыць толькі на здымку 1861 г.
Самы першы фотаздымак Гродна, зроблены ў 1861 г. Бачныя адразу тры гродзенскія храмы – кармяліцкі касцёл (унізе), касцёл бернардынак (яшчэ не перабудаваны, але ўжо праваслаўны), манастыр Раства Багардзіцы (вышэй, выглядае з-за бернардынак). Акурат у цэнтры здымка да кармеліцкага касцёла прымыкае галерэя з вялікімі вокнамі, што вяла да кармяліцкай камяніцы.
План 1753 г. Кармяліцкі касцёл – чырвоны з крыжам. Над ім – кармяліцкая камяніца. Чырвоны будынак унізе – будучы піўзавод, які ў 18 ст. быў магнацкім палацам.
Кляштар і касцёл зачынілі ў 1840-х гг. У канцы XIX ст. хацелі яго перарабіць у гарадскую турму або будынак суда але вайсквае ведамства забрала кляштар сабе і, зруйнаваўшы большую частку храма, зрабіла там казармы. Кармеліцкая камяніца хаця і змяніла выгляд, але найлеш з усяго комплексу захавала арыгінальныя рысы.
Фота з нямецкага самалёта, 1915 г. У цэнтры перароблены расійскімі ўладамі ў казармы кармяліцкі касцёл, справа – кармяліцкая камяніца.
Будынак стаяў доўга. Ужо пабудавалі драмтэатар, а камяніца яшчэ стаяла. Але падчас пабудовы ўсялякіх лесвіц да тэатра яе знеслі. Шкада, бо ўжо праз дзясятак гадоў, у 1994 годзе, адміністрацыя “Прыёрбанка” замовіла праект, які быццам аднавіў сімвалічны фасад касцёла і “высунуў” яго на чырвоную лінію вуліцы. Камяніца паміж адноўленым фасадам кармяліцкага касцёла і новым тэатрам глядзелася б вельмі добра.
У 1968 годзе кармяліцкая камяніца выглядала цалкам прыстойна.
1980 год. Ужо выбетанавалі гаргарыну драмтэатра. Кармяліцкая камяніца ўжо аблупленая, але яшчэ стаіць.
Будынак камяніцы стаяў там, дзе бачныя жоўтыя сцягі банка. Фота 2015 г.