Падарожжа да гродзенскіх старавераў, якіх ужо не засталося
Як вы сабе ўяўляеце старавераў? У мяне перад вачыма стаяў вобраз Агаф’і Лыкавай з «Таёжнага тупіка» Васіля Пяскова. Моцная гаспадарка сярод бязмежных кедравых лясоў, старыя кнігі ды іконы, а яшчэ хранічная сацыяпатыя.
“Дзядуля Ау”
З дзясятак кіламетраў з Гродна ў бок Літвы, а пасля паварот налева ў бок Нёмана. Недзе ў тутэйшых лясах схаваныя старадаўнія могілкі прыхільнікаў «старога абраду». Палі спяць пад снежным саванам, дачы на беразе Нёмана стаяць пустыя, маўчыць сасновы лес, ані гуку. Як мы тыя могілкі знойдзем?..
Паміж соснаў, нарэшце пачынаюць праглядаць вялізныя крыжы. Заходзім за паваленую агароджу. Рускія прозвішчы, партрэты мужчынаў з бародамі, васьміканцовыя крыжы ды схованкі для лампадак — у нас так не рабілі ніколі
Могілкі ў лесе
Якімавы, Ранцавы, Мурашовы, Шлыкавы… Фама, Назарыя, Васса… — імёны, нібы са святцаў ХІХ стагоддзя. А навокал лес, гурбы снегу, цішыня, ці ў Беларусі мы наогул?
Лясной дарогай едзем далей, у бок Літвы. Адразу за развілкай — дом з садам ды брахлівым сабакам. З коміну струменьчыкам цячэ дым — значыць, нам сюды. Адчыняе дзядзька, знешне падобны да «дзядулі Ау» з савецкага мульціка: барада, валасы да плячэй, адным словам — старавер.
Могілкі ў лесе
Адмыслова пераходжу на рускую, распытваю, што ды як. Дзядзька ўсміхаецца ды на чысцюткай беларускай мове тлумачыць, маўляў, старавераў тут няма ўжо, павыміралі. Засталася сям’я на самым беразе Нёмана ды дзед 90-гадовы ў адваротным кірунку.
”Дзядуля Ау” — наш беларускамоўны праваднік
І тут пачынаецца містыка, «чорт хвастом накрыў», як кажуць пра зніклыя ў хаце рэчы. Але тое рэчы, а тут — цэлая калонія старавераў! Нібы і дом, і сабака, і кот на месцы, а людзей у той хаце няма. Едзем праз лес — да «90-гадовага» дзеда. Тое ж самае, ровар стаіць, ганак падмецены, але не адчыняе ніхто.
Так мы ездзілі пару разоў. Падумалі, вось, маўляў, чаму аніхто з журналістаў да тых старавераў так і не дагрукаўся. Пашчасціла толькі з трэцяга разу. У сенцах нехта пачаў тупацець, у замку зарыпеў ключ.
“Зараз назад пойдзеце…”
«Тут няма старавераў, нічога я вам не буду распавядаць… Вы дарма прыехалі… Вы не разбувайцеся, бо зараз назад пойдзеце», — так нас сустрэла Яўгенія Георгіеўна. І так бы мы назад, мажліва, і паехалі б, каб не ўмяшалася яе малодшая сястра: «Ці яны дарма ногі білі?.. Сядайце, сядайце!»
Яўгенія Георгіеўна Шлыкава (Ранцава па маці)
Стараабрадцаў па веравызнанні ў Куколях сапраўды няма. Ёсць нашчадкі старавераў, якія спавядаюць ужо праваслаўе — веру, ад якой уцякалі некалі іх продкі. Адсюль і негатыў да такога звароту: «стараверы». Калі прагучала пра «нашчадкаў» — гаспадыня нібы палагаднела.
Сястра нашай гераіні Надзеі
Першы старавер на берагі Нёмана прыехаў у 1823 годзе, Лук’ян Міхалыч Ранцаў. Прыехаў, дарэчы, не з Расіі, а з Польшчы, куды яго продкі трапілі з Наўгародчыны. Сюды Ранцаў падаўся на заробкі — працаваць пільшчыкам у Грандзічах да мясцовай шляхцянкі. Яна ж і падарыла працавітаму «русаку» 17 гектараў зямлі на нёманскім узбярэжжы: лес ды пясочак.
— Дзед меў тры сыны і дачку. Сыны: Антон, Аляксей і Епіфан, — распавядае спн. Яўгенія, — Памёр ён у 1864 годзе, надарваўся, жонка яго перажыла на 30 гадоў. Зямлю ён падзяліў паміж сынамі. Майму прадзеду дасталася ад Нёману да ўскрайку лесу. Усё пачалося з трох сем’яў, іншых стараабрадцаў не было на той час — пасля падаязджалі.
Бліжэйшы стараабрадскі прыход на той час быў у Сувалках. Туды ездзілі, каб зладзіць хрэсьбіны або заручыны. Жонак бралі сабе таксама адтуль.
— Абавязкова маліліся двойчы на дзень, — працягвае спадарыня Яўгенія, — Ранкам, калі ўставалі толькі, ды ўвечары. Мой бацька, калі прыйшоў сюды жыць, ён данскі казак, таксама пачаў маліцца…
— Так, я «ніканавіч», бо Нікан зрабіў рэформу, — урываецца ў тэалагічную дыскусію 90-гадовы Георгі Васілевіч. — Стараверы ўсе прыгонныя, яны не прынялі новай веры. А баяры прынялі… А інакш бы і не было старавераў.
Данскі казак Георгі Васільевіч Шлыкаў
— Гэта ваша версія, — махае рукой гаспадыня. — Дык вось, ён казаў, што таксама маліўся, разам з сям’ёй. Бо сорамна было не маліцца.
Цікава, што казак Георгі — зусім не старавер, а пасяліўся тут ужо пасля вайны, служыў у Горадні. Ён — бацька гаспадыні. Але, трапіўшы ў новае асяроддзе, засвоіў мясцовыя звычаі.
Год зменаў — 1956-ты
— Калі мой бацька толькі прыйшоў у сям’ю ды паставіў неяк на стол чакушку, браты маёй маці пачалі пераглядацца: «Капіталіна за нейкага п’яніцу выйшла!»
Згодна расповедам, яшчэ паўстагоддзя таму тут панавала зусім іншая застольная культура: «самовар-чай, самовар-чай», не болей. Калі алкаголь і ўжывалі, дык толькі па святах. Праблема алкаголю з’явілася толькі ў 50-я, калі мясцовы сусвет разам з увядзеннем калгасаў пачаў раптоўна змяняцца…
— Да 1956-га кожны працаваў на сваёй гаспадарцы. Дзед лавіў рыбу, бабуля прадавала. Жылі з таго, што самі рукамі зараблялі. «Крэпка» жылі. Казалі, што недзе і голад быў, і таго не хапала, і гэтага… А тут неяк не адчувалася.
Сямейнае фота
Змяняўся і знешні выгляд. Калі раней барада была абавязковай для мужчыны, дык зараз прыйсці на працу непаголеным было няёмка. Зноў запускаць бараду мужчыны пачыналі, хіба, як выходзілі на пенсію. Хаваць сябе запаветавалі, згодна звычаю, падпаясаным ды ў вышытай касаваротцы.
Дарэчы, могілкі, на якія мы трапілі раней, аказаліся адносна познімі. Іх «адчыніў» у 1930-я дзед Яўгеніі Георгіеўны, бо да старых было нязручна дабірацца. На асвячэнне цвінтару запрасілі святара, зноў жа, з Сувалак. Паводле сямейнай легенды, святар спытаў у дзеда: «Ці не баішся, што твой род звядзецца»?
— Спытаўся, бо ён могілкі «адчыніў», — удакладняе гаспадыня. — Так і сталася, Ранцавых амаль не засталося. Дый стараабрадцаў не засталося. Я зараз праваслаўная. І мае дзеці праваслаўныя. Сястра, Надзя, таксама праваслаўная.
Яўгенія Георгіеўна прызнаецца, што сваіх дзяцей спачатку не хрысціла. За працу баялася. А пасля дзеці самі настаялі! Можна было па-стараверску пахрысціць, сястра Надзея сваіх хрысціла, напрыклад, у Каўнасе. Але дзе ж там наездзішся… Пахрысціла ў праваслаўнай царкве.
Сямейная ”ікона” — літы крыж з эмалямі на драўлянай аснове
— Душа кожнага — хрысціянка, — тлумачыць Яўгенія Георгіеўна. — Трэба нейкі храм, каб маліцца. Таму вырашылі пайсці ў царкву праваслаўную, каб не сядзець, як падпольшчыкі. Я калі схадзіла на споведзь да бацюшкі, ён мне так і сказаў: «Дык вы сектантка!» Я так пакрыўдзілася, раней ганарылася сваёй верай…
Крыўда, відаць, сядзіць глыбока і зараз. А мажліва, наадварот, пачуццё няёмкасці за веру продкаў.
Толькі за рускую!
Наогул, стараабрадцы заўжды трымаліся «сваім колам». Быў звычай выходзіць замуж ды жаніцца толькі на аднаверцах. Бабуля нашай гераіні казала яе дзядзьку, якому падабалася дзяўчына іншай веры: «Хоть за последнюю, но за русскую!» За рускую — то бок за сваю.
— Тут было недастаткова людзей, безумоўна. Таму нават некалькі маіх бабуляў і не выйшлі замуж, бо не было «сваіх». Сваталіся за іх мясцовыя, але безвынікова. Але мая маці ўжо выйшла не за старавера, усё расплылося з часам…
Прадзед Яўгеніі Епіфан напрыканцы ХІХ стагоддзя, каб быць на дзяржаўнай службе, мусіў перайсці са старавераў у праваслаўе. Працаваў жандарам ды нібы ахоўваў падчас паездкі ў Германію царыцу Аляксандру Фёдараўну. Там жа сабе знайшоў нявесту і жаніўся б… але не меў блаславення ад маці.
Прыехаўшы дадому, нарэшце спытаў блаславення, а маці ўсё і прыгадала: і змену веры, і выбар чужынкі… Пачуўшы адмову, Епіфан, згодна сямейнаму паданню, зняў фуражку і кінуў раз’юшана на зямлю.
Цікаўлюся, як мясцовыя называлі старавераў, а як — стараверы мясцовых. Па факту ж Куколі былі маленькай выспачкай у вялізным каталіцкім моры.
— «Мы рускія», так казалі. Ніколі не чула, каб казалі «мы стараабрадцы»… Мясцовыя называлі нас кацапамі. Мы ў адказ казалі: «А ты пшэк!» Маіх дзяцей, унукаў ужо ніхто не абзывае, а вось мы заўсёды былі для іх «кацапамі»!
Сваё слова ў дыскусію ўстаўляе і Георгі Васілевіч, які праз дрэнны слых сядзіць з прыкладзенай да вуха далонню. Тлумачыць, што ў іх на Дану кацапамі называлі тых, хто прыехаў з Варонежу, а харкаўскіх — хахламі.
Надзея Георгіеўна прыносіць з суседняга пакою самаробны ружанец — з тканіны ды дапасаваных тонкіх галінак у якасці бубінак:
— Гэты ружанец мама сама рабіла. Называецца леставачка. Трымалі ў левай руцэ падчас малітвы. Сто бубінак — сто паклонаў. У кожнага была свая леставачка, нават у дзяцей. А як хавалі чалавека, дык павязвалі на левую руку…
Леставачка
Дзяцей па нядзелях вучылі чытаць «Псалтыр» — і грамата, і рэлігійная асвета адначасна. Мама нашай гераіні, Капіталіна, не даставала ў той час нават да стала — дык ёй ставілі табурэт. Затое чытаць навучылася ўжо ў пяць. За чытанне ўрыўкаў дзед узнагароджваў сваіх дзяцей — даваў па злотаму.
* * *
Вось так тыя, хто не хацеў нас і на парог пускаць, палагаднелі, пачалі ўсміхацца, гутарка завязалася не на адну гадзіну. Кажам, што трэба назад, у горад. Яўгенія Георгіеўна бласлаўляе, праводзіць на двор. На дарожку дае дзве пары яблыкаў.
Фота: Аляксандр Саенка