Запознены дэбют гарадзенскага дзіцячага пісьменніка

Запознены дэбют гарадзенскага дзіцячага пісьменніка

Пісаць для дзяцей – цяжка. Хто сумняваецца – няхай паспрабуе. Толькі чалавеку неспрактыкаванаму можа падацца простай немудрагелістасць дзіцячых казак, лічылак, чатырохрадкоўяў, загадак. У гэтай самай прастаце і заключана ўся складанасць дзіцячай літаратуры.

 

Дзіцячае ўспрыманне чыстае і непасрэднае, маленькіх чытачоў цяжка падмануць і правесці. Ім халтуру не падкінешь.

 

Вось дарослых дзядзькаў і цётак можна развесці: пад выглядам кніжнай прадукцыі выдаць “элітарную, іншую, маргінальную…” і іншы модны трэш. Дарослыя ў сваю чаргу будуць маўчаць, ціха ўздыхаць, сарамліва апускаць вочкі і ўручаць чарговую прэмію, граматку або крыштальную вазу пераможцу.

Такія вось у іх дарослыя гульні.

 

Лепш спытаць у любога бібліятэкара: якія кніжкі любяць дзеці? У бібліятэках вам адкажуць, што, як правіла, кнігі дыпламаваных, салідных аўтараў стаяць на паліцах новенькімі і цалюткімі, як у краме – яны некранутыя дзіцячай рукой. Такі вось поўны адстой.

 

А зачытаныя да дзірак, падраныя кнігі нашых любімых старых класікаў – Андэрсена, Маршака, Чукоўскага, Ліндгрэн, Міхалкова, Барто, Радары, а таксама новых пісьменнікаў… без званняў і рэгалій. Не буду разбірацца ў прычынах такой метамарфозы, хвароба да непрыстойнасці старая, але ў мяне сёння іншая задача.

 

Хачу адкрыць для чытачоў гарадзенскага аўтара Марата Гарданава. Нядаўна ён падарыў мне дзве новыя кнігі, якія выйшлі ў Мінскім выдавецтве “Кніжны Дом”: “С весны до осени: Стихи, байки, пародии, переводы” –256 с. і “Детям на забаву: Азбука в стихах. Скороговорки, сказки, загадки, кроссворды” – 368 с.

Гэта літаратурны дэбют пісьменніка, хай і запознены.

З аўтабіяграфіі: “Нарадзіўся ў 1953 годзе ў Арэнбурзе, у сям’і афіцэра. З 1958г. жыве ў Беларусі. Пасля заканчэння філалагічнага факультэта ГрДУ імя Янкі Купалы працаваў карэспандэнтам і адказным сакратаром спачатку ў шматтыражнай, затым у абласной газеце і незалежных масавых выданнях. У 1982г. быў удзельнікам рэспубліканскага семінара маладых літаратараў Беларусі”.

 

На гэтым, па сутнасці, творчая біяграфія Марата Гарданава сканчаецца, наступныя гады выпалі на складаныя 90-я. Мы памятаем іх, як часы нядаўняй катастрофы савецкай сістэмы, распаду цэлай гістарычнай цывілізацыі. Не абышлі праблемы і наш літаратурны дом: паваліліся масавыя наклады часопісаў, распаліся трывалыя сувязі, пагасьлі многія надзеі, а маладыя літаратары былі вымушаныя выжываць, здабываючы хлеб свой надзённы далёка не аўтарскімі ганарарамі.

 

Але вярнуся да новых кніг Марата Гарданава. Яны тоўстыя, рэспектабельныя, глянцавыя вокладкі прывабна аформленыя, і самае галоўнае для маленькага чытача – тэмы займальныя, адпавядаюць іх інтарэсам і ўзросту.

Сам аўтар у пачатку кнігі “Дзецям на забаву”, звяртаючыся да чытачоў, вылучае наступныя катэгорыі – дашкольны і малодшы школьны ўзрост, бацькоў, школьных педагогаў і дзіцячых лагапедаў. Марат Гарданов шкадуе аб тым, што ў яго кнізе “не хапае ілюстрацый, якія дапамагаюць дзецям ва ўспрыманні тэкстаў…”, так як  у досыць шматлікіх вырабах “а -ля азбука ў вершах. На жаль, кніжкі такога роду выдаюцца ў масавым парадку, будучы маляўніча ілюстраванымі, аднак бляклымі па змесце”. Як гаворыцца, трапіў у дзясятку!

 

Дзіцячыя вершы Марата Гарданава сапраўды разлічаны на дзіцячую аўдыторыю і не таму, што так хочацца аўтару. Часта аднаго жадання замала. Для дзіцячых вершаў патрабуецца нешта іншае: безумоўны талент пісьменніка, трохі парадаксальны склад розуму, простая, але ясная мова, чытэльнасць і кампактнасць тэм, і, напэўна, па-дзіцячы аўтарскі погляд на свет. Да такога ператварэння гатовы не кожны дарослы, не ўсякі здольны ўстаць нараўне з дзіцём, каб зразумець і наблізіцца да яго светаўспрымання. Тут патрабуецца адначасова і шмат і вельмі мала – у душы заставацца трохі дзіцём.

 

Мяркую, у Марата Гарданава такое ператварэнне атрымліваецца, ён тонка адчувае і разумее маленькага чалавека, яго вершы лёгка чытаюцца і не менш лёгка запамінаюцца. Пісьменнік прапануе дзецям не проста гульню, а гульню для розуму і душы. Пісьменнік гуляе словамі, каламбурыць, выдумляе скарагаворкі, ствараючы велізарны, непаўторны свет, дзе ёсць месца нястрашным прыгодам, фантазіям, жывым і смешным персанажам.

 

У вясёлай кнізе “Дзецям на забаву” з дапамогай “Забаўнай азбукі” лёгка і прыемна вучыць літары. У загадках “Забаўны рахунак” запамінаць лічбы. З героем казкі “Про гнамёнка Пеку” ўдзельнічаць у небяспечных прыгодах. У Пекі добрае сэрца, ён жыве ў казачным лесе, дзе з ім абавязкова адбываецца мноства гісторый.

 

Мастацкі рэдактар кнігі паклапаціўся яшчэ вось пра што – усе вывучаемыя літары выдзелены ў словах чырвоным шрыфтам. Кожная новая старонка адкрываецца з новых загадак, лічылак, каламбураў, скарагаворак.

 

Немагчыма ў аглядным артыкуле даць усе вершы, але прывяду хоць бы некаторыя ўрыўкі з “Забаўнай азбукі”. Паверце мне, ад добрых вершаў не стомяцца ні дзеці, ні іх бацькі.

Усе азбукі пачынаюцца з першай літары алфавіту – літары А.

 

А

 

Акула так проголодалась,

что сгоряча на все кидалась

и что попало без разбора

совала в пасть без разговора,

пока не проглотила айсберг

и сразу подхватила насморк.

 

В

 

Старый волк учил волчонка,

годовалого внучонка,

как не жертвуя собой,

в деревнях вести разбой:

 

«Днем взирай издалека,

где опасность велика,

а куда впотьмах без риска

подойдешь довольно близко,

 

избегая встреч со всякой

деревенскою собакой,

и не выскочишь невольно

на хозяина подворья,

у которого на волка

приготовлена двустволка…

 

Г

 

Заболела буква Г,

говорил ей доктор Д:

– что-то голос ваш гнусавит,

надо градусник поставить

и горчичники на грудь,

содой горло сполоснуть,

грелкой ноги долго греть,

а гулять пока не сметь!

 

Ё

 

Её значение

 

Что на реке зимою? – Лёд.

Что время делает? – Идёт.

Весной всё тает и цветёт,

а летом зреет и растёт.

Пчела отправилась в полёт

и принесёт нам свежий мёд.

 

Пора грибная настаёт –

льёт дождик сутки напролёт,

но всё-таки перестаёт.

В лесу, бывает, повезёт,

и повстречаться можно в нём

или с лисой, или с лосём.

 

Пичуга радуясь, поёт,

годам ведёт кукушка счёт…

Что говорить! Без буквы Ё

неполным было бы житьё. 

 

Н

 

Отрицательная буква

 

Эта буква скверным нравом

прослыла отнюдь недаром.

С нею просто наказанье!

У неё на всё заранее

отрицательный ответ

со словами «не» и «нет».

 

Если что-то надо делать,

сразу ноет: «Надоело!

Не могу и не хочу,

не умею я ничуть».

Все даётся ей с натугой –

такова её натура…

 

Вот такого она склада

и таких плохих манер.

Знать её нам всё же надо,

но не брать с неё пример.

 

Р

 

Огородная родня

 

Репа, редька и редис

в огороде родились,

по корням и по листве

состоят они в родстве.

 

***

 

В огород  проникнул КРОТ.

На чердак забрался КОТ.

 

Просят лошадь ПОДКОВАТЬ.

Влезла кошка ПОД КРОВАТЬ.

 

У кормящей КОШКИ

Есть котята-КРОШКИ.

 

Т

 

Положительная буква

 

Эта буква любит труд.

Там, где пашут, сеют, жнут,

Даже в темень трактор водит,

Косит, возит и молотит…

 

Хоть отнюдь не знаменита,

буква Т незаменима.

Постараешься ли ты

перенять ее черты?

 

Ч

 

Черепаха-чемпион

 

С телеграммой очень срочной

шла с утра до самой ночи

черепаха-чемпион,

опозданья чемпион.

 

На мой погляд, вельмі цяжка прыдумаць чатырохрадкоўі для такіх маўклівых літар, як Ъ, Ы, Ь, але аўтар паспяхова справіўся з пастаўленай задачай у “Забаўнай азбуцы”.

 

Ъ, Ы, Ь,

 

С какою буквой слово МЕЛ

преобразится в МЕЛЬ,

а то, что любит есть МЕДведь,

преобразится в МЕДЬ?

 

***

 

Без чего из БЫЛИН

получается БЛИН?

 

***

 

Короедов дятел ЕЛ,

чтоб они не ели ЕЛЬ.

 

***

 

С килограмм всего на ВЕС

был арбуз незрелый ВЕСЬ.

 

***

 

Объясните, что в ОБЪЕКТАХ,

ОБЪЯВЛЕНИЯХ, ОБЪЕДКАХ

незаметно прозвучало

третьей буквой от начала?

 

***

 

Скромная буква

 

Твердый знак – он самый скромный

и в словах, где значится,

неизменно между корнем

и приставкой прячется.

 

Я

 

Шутливая слоноговорка

 

Слон, по улице слоняясь

и повсюду прислоняясь,

за собой слонят слонял

и повсюду прислонял.

 

Пад адной вокладкай дзіцячай кнігі сабраны ўсякія фантастычныя небыліцы, выдумкі-прыдумкі, загадкі з падказкамі. Пісьменнік віртуозна жанглюе словамі, напаўняе параўнаннямі і метафарамі, тым самым дае дзецям выдатную магчымасць паўдзельнічаць у творчым стварэнні СЛОВА. Так з сумеснай гульні нараджаюцца запамінальныя вобразы-сімвалы і “разумныя” словы.

 

Каламбуры

 

Кушать только хлеб сухой

Может быстро надоесть,

Хлеб поэтому с ухой

Или с кашей надо есть.

 

***

 

Если сжать четыре слова

эти Поли, эти Лены,

пара слов выходит снова:

эти полиэтилены.

 

Бараньи небылицы

 

… По пустыне ёж бежал,

проглотил верблюд ежа

и еще подумал как-то:

“Что за бегающий кактус?”

 

Скороговорки

 

На ветру вертушка,

а во рту ватрушка.

 

***

 

У Клима был блин,

у Билла был клин,

блин Биллу дал Клим,

Билл Климу дал клин.

 

На што асабліва звяртаеш увагу, дык гэта на багацце літаратурнай мовы. Сёння многія аўтары часта злоўжываюць спрошчанасцю і беднасцю стылю, забываючы аб класічных традыцыях, яны і будуць фармаваць хутка ў дзіцяці эстэтыку літаратурнага густу.

 

Усё гэта ідзе не ад патрабаванняў прастаты ў дзіцячай літаратуры, а хутчэй ад прымітывізму, нядбайнасці, павярхоўнасці саміх аўтараў. Маўляў, што з дзіцяці ўзяць, яму і так сыдзе. Дзіця-чытач – як губка, ён аднолькава хутка ўпітвае ўсе: як добрае, так і дрэннае.

 

Мы, дарослыя, ведаем, будучая любоў да літаратуры закладваецца ў сям’і, з ранніх дзіцячых гадоў, там трэба шукаць яе вытокі. А пачынаецца ўсё з цярплівага далучэння да першых лёгкіх вершыкаў, немудрагелістых па форме, але ёмістых і багатых па выхаваўчым змесце. Як важна для першага знаёмства падбіраць лепшыя кнігі з лепшых узораў.

 

Кніжныя сюжэты Марата Гарданава выдатна падыдуць для такога знаёмства, бо яны ўсцяж заселеныя такімі любімымі і вядомымі дзіцячымі героямі. Гэта сапраўдныя хатнія коткі, гусі, сабакі, мышы, павучкі, рыбы, пчолы, жукі, вароны, краты, матылькі, не менш экзатычныя жырафы, кракадзілы, бегемоты, чарапахі, сланы…

 

Усе яны трохі казачныя, але пры гэтым вельмі рэальныя. Цэлы дзіцячы заапарк прадстаўлены ў “ЗааАзбуке”.

 

Дзеці ў любым узросце спагадныя і даверлівыя да жывёл, таму так важна з ранняга дзяцінства прывіваць любоў, клопат і ласку да братоў нашых меншых.

Вазьму на выбар некалькі прыкладаў з “ЗааАзбукі”.

 

Аист

 

Для надёжного гнезда,

что построил на года,

аист долго собирал

нужный стройматериал.

 

Бегемот

 

Мыла в баню бегемот

три куска с собой берет.

Чтоб на тело все хватало,

одного ведь будет мало.

 

Дятел

 

С дуба слышатся недаром

дятла частые удары –

эдак белке в дубе том

он выдалбливает дом

 

Ёж

 

Ёрзал тихо ёж под ёлкой,

ёкнул он, завидев волка;

волк зубами щёлк да щёлк,

ёжик съёжился в клубок.

 

Крокодил

 

Крокодила обезьяна

так дразнила, обзывала,

что рекою слёзы лил

плакса-вакса-крокодил.

 

Лиса

 

На селе лиса-плутовка

петуха украла ловко

и с добычей из села

возвращалась весела.

 

Рак

 

Как закройщик и портной

рак работник золотой,

рыбы все наряды

шить у рака рады.

 

Филин

 

На фломастер ерундовый

променяв фонарик новый,

просто очень добрый филин

был обозван простофилей.

 

Щенок

 

Щенок погрыз бараний хрящ,

потом стащил хозяйский плащ

и уяснил, что плащевой

материал не пищевой.

 

Ъ, Ы, Ь

 

Чтоб на съёмках фильма кот

смог бы съесть бисквитный торт,

в торт четыре склянки

влили валерьянки.

 

Ящерица

 

Спасаясь, неспроста

лишается хвоста –

не жаль ей то терять,

что вырастет опять.

 

У гэтак кароткіх чатырохрадкоўяў маляўніча і дакладна разгорнутыя мастацкія вобразы, яны не плоскія, “не дарослыя”, але прыгожа аб’ёмныя, лёгка запамінаюцца, у міні сюжэтах шмат актыўных дзеянняў, як правіла, з добрым фіналам. Такая займальная азбука надзвычай карысная для дзіцяці, яна пашырае кругагляд і гарызонты яго дзіцячага свету, а гэтага толькі і трэба для развіцця маленькага чытача.

 

Не магу не спыніцца на сабаках, у кнізе прадстаўлена цэлая сабачая энцыклапедыя.

 

Дог

 

Пса почти с теленка ростом

прокормить не так-то просто –

каши с мясом всякий раз

он съедает целый таз.  

 

Ротвейлер

 

Всегда при встрече у собак

вилять хвостом – хороший знак.

Увы, ротвейлеру при встрече

вилять другой собаке нечем.

 

Лайка

 

Где зимою нет дорог

и повсюду снег глубок,

став собакой ездовой,

возит нарты за собой.

       

Дворняга

 

Где охраняет чутко двор,

туда и нос не сунет вор:

на чужака подымет лай

такой, хоть уши затыкай!

 

Яшчэ раз пераканалася, як цяжка пісаць для дзяцей – гэта асаблівы дар, але Марат Гарданаў спаўна надзелены прыроджанымі здольнасцямі тонка ачуваць слова, працаваць з ім і творча развівацца далей. Для гэтага ў гарадзенскага пісьменніка ёсць усё: талент і працавітасць. Пажадаю яму для поўнай трыяды яшчэ і ўсмешкі фартуны – абавязковага складніка пісьменніцкага поспеху.

 

Нічога не павінна знікнуць, і ўсё напісанае ў апошнія некалькі дзесяцігоддзяў – вялікія аўтарскія назапашванні, яго “залаты запас”, павінен трапіць да дзіцячага чытача. Добрае, чыстае і прыгожае слова дасць свой багаты плён – дзіцячыя сэрцы ў будучыні стануць больш шчырымі, шчодрымі і спагаднымі.

 

У канцы мне хацелася б параіць аўтару наступнае.

 

Першае. Не разменьвацца дзіцячаму паэту і пісьменніку на лірыку, пераклады, пародыі і іншыя жанры. Пакуль. А ўсё ж такі максімальна сканцэнтравацца на адным жанры – дзіцячай літаратуры. Сёння дзіцячая тэматыка вельмі запатрабаваная і актуальная. Лепш быць у чымсьці першым, чым згубіцца сярод многіх.

 

Другое. З двух выдадзеных кніг можа атрымацца шмат дзіцячых кніжак-малышак, з табліцамі крыжаванак, размалёўкамі, гульнямі, лічылкамі. Такія кніжкі-малышкі стануць выдатным дапаможнікам для бацькоў, педагогаў і выхавацеляў у школах, дзіцячых садках.

 

Хоць я разумею, гэта хутчэй выбар не самога аўтара, а ўжо агульная выдавецкая палітыка, але паўплываць на яе можна паспрабаваць.

 

P.S. Не магла не задацца адным подлым пытаннем.

 

Як такі цікавы рукапіс дзіцячай кнігі застаўся ў мінулым годзе не заўважаны журы Гродзенскай абласной прэміі імя Цёткі (А.Пашкевіч)? Аўтар адправіў свой рукапіс на конкурс у намінацыі “Дзіцячая літаратура”.

 

Мясцовая газета пасля падвядзення вынікаў канстатавала: “Конкурс праводзіўся па трох намінацыях: проза, паэзія і дзіцячая літаратура. На жаль, сярод прадстаўленых работ для дзяцей, не ўдалося вылучыць яркіх твораў”.

 

Што гэта: суб’ектывізм, які мяжуе з дрымучым непрафесіяналізмам, местачковасць або вечная наша бяда – не прапусціць наперад сябе больш таленавітых, больш яркіх пісьменнікаў? Такая несправядлівасьць і цэхавая кулуарнасць наўрадці пойдзе на карысць аўтарам, ды і ўсёй нашай літаратуры.

 

Жывучая старая прымаўка – талент праб’е сабе дарогу сам. І хто толькі прыдумаў такое вартае жалю апраўданне! Напэўна, гэта выгадна тым, хто нячысты на руку, умее маніпуляваць сітуацыяй і людзьмі, звыкла выдаючы чорнае за белае.

 

Прыклад з Маратам Гардановым трохі выходзіць з звыклага шэрагу – ён знайшоў сродкі, прытым немалыя, выдаў кнігі да свайго юбілею.

 

Будзем спадзявацца, што кнігі заўважаць прадпрымальныя выдаўцы. Бо ўсе мы маем патрэбу ў добрых кнігах для нашых дзяцей.