Ведай сваiх! Частка V: Успамiны Дзеда Казiка пра гарадзенскае дэрбi i пагромы
Акурат гэтага мне і не хапала – відавочцы тых часоў – для праекта “Ведай Cваiх”. Дзеда знайсці было нескладана. Старому ўжо 92 гады, а энергіі хоць вагон разгружаць, вось толькі ногі ўжо ледзь перасоўваюцца. Ад Дзеда Казіка мы і даведаліся пра сапраўдную гісторыю гарадзенскага футбола.
Сальвясюк Казімір Якубавіч нарадзіўся 1 мая 1922 года ля Гродна, у вёсцы Індура. Сям’я была вялікая, з васьмі чалавек, і бедная. Мой суразмоўца быў самы малодшы.
Пасля Сальвясюкі пераехалi ў Гродна і жылі ў падвальных памяшканнях яўрэйскага дома на вуліцы Дамiнiканскай (зараз Савецкая), там дзе зараз знаходзіцца ўнівермаг. Падчас вайны дом разбамбілі.
У 1929 годзе юны Казік пайшоў вучыцца ў школу – ён вучыўся ў школе ім. Міцкевіча, яна знаходзілася каля Старога мосту, дзе знаходзіўся пазней тонкасуконны камбінат.
Праз нейкі час бацькі знайшлі грошы і пераехалі ў новае памяшканне на вул. Нарутовіча, зараз Дзяржынскага. У 1936 годзе, Казімір скончыў вучобу. Год працаваў пры “Крэсовіі”, дзе падаваў тэнісныя мячы на корце. Гулялі там у асноўным польскія афіцэры і памешчыкі. За два наступныя гады і сам навучыўся гуляць у тэніс, але звязаць кар’еру з тэнісам не атрымалася, трэба было працаваць, а не займацца спортам. Са слоў дзеда Казіміра, да нас у горад на тэнісныя турніры прыязджалі спартоўцы з ўсёй Польшчы, было вельмі цікава.
Пра футбол у Гродне кажа Дзед Казік:
Футбол карыстаўся папулярнасцю ў нашым горадзе: гарадзенцы любілі і хадзілі на яго. Быў час, што сыходзілі з вучобы, каб трапіць на чарговы матч з удзелам нашай каманды. У горадзе было за каго хварэць, і перада мною стаў выбар каманды. “ВКС”, “Макабі” або “Крэсовiя”? Кожная была моцнай па-свойму, але я больш сімпатызаваў гарадской ці па-іншаму цывільнай камандзе “Крэсовiя”. Іх база знаходзілася на цяперашняй вуліцы Дзяржынскага. На гэтай базе было ўсё. Летам былі корты, зімой каткі, залы для бокса, гімнастыкі, барацьбы і г.д.
Са мной у школе вучыўся Мельнiкаў, яму было 17 і ён ужо гуляў за аснову “Крэсовii”, таленавіты хлопец. Хадзілі чуткі, што ў час акупацыі “саветамi”, а пасля i немцамі, ён гуляў за зборную горада. Тады асноўную частку каманды складалі менавіта футбалісты “Крэсовii”.
Чаму менавіта “Крэсавяне”? Таму што тыя, хто прадстаўляў “ВКС”, у 1939 годзе былі разбітыя ў складзе свайго палка дзесьці ў бітве з немцамі. Яўрэяў там таксама не магло быць, з пачаткам вайны яны ўсё зніклі. Хтосьці паспеў уцячы, хтосьці патрапіў у гета і там памёр. Так што ў час акупацыі асноўную частку каманды прадстаўлялі “Крэсавяне”.
Футбол у Гродне падчас акупацыі – 40-я гады XX стагоддзя
У галаве ў мяне да гэтага часу круціцца, той самы матч, матч які скончыўся пагромамі ў горадзе. Гэта было гарадзенскае дэрбі. Мясцовае “Макабі” прымала “ВКС”. Горад у той час падзяліўся на два лагеры. Яўрэі за “Макабі”, палякі за “ВКС”. Газета “Дзеннiк Крэсовы”, якая распаўсюджвалася аж да Вільні, пісала таксама пра гэты матч. У той час гэтая газета каштавала 50 грошаў – адна булачка.
Горад жыў гэтым днём, вакол афішы, прыязджалі з бліжэйшых гарадоў. Сустракаліся дзве самыя моцныя каманды таго часу ў Беластоцкай акрузе. Калі не памыляюся, квiток на матч каштаваў каля аднаго злотага. Нам, хлапчукам, патрапіць на матч было не цяжка. Аховы не было, мы ўсюды прабягалі. Наведвальнасць матчу была вялікая, цяпер шматлікія беларускія клубы столькі не збіраюць. Тады на стадыёне дарослыя дзядзькі і піва пілі, і ні ў каго не было думкі кінуць бутэльку на стадыён.
Наш гарадскі стадыён знаходзіўся на вул. Сабескага, 3, гэты адрас быў вядомы кожнаму хлопцу ў горадзе, усе дарогі вялі туды. Стадыён быў уласнасцю “ВКС”, але там гулялі ўсе каманды, якiя прадстаўляюць наш горад, бо іншых стадыёнаў у нас не было. Яўрэі планавалі пабудаваць свой, але гэта не было ажыццёўлена.
Афіша “ВКС” супраць “Макабі” – 30-я гады XX ст.
Матч пачаўся, стадыён быў падзелены на дзве часткі. Палова за палякаў, палова за яўрэяў. Я прытрымліваўся нейтралітэту. Але, шчыра кажучы, усё ж такі ў глыбіні душы сімпатызаваў “Макабі”, каманда была вельмі моцная. Варожасць палякаў і яўрэяў была заўсёды. Матч скончыўся нічыёй. Народ патрабаваў працягу, ну а працяг быў ужо ў горадзе. Хто на танцы, хто ў карчму. На вуліцы Ажэшкі была адно такое месца, гэтага будынку ўжо няма, дзе часта можна было сустрэць як паляка, так і яўрэя. Усё пачалосяадтуль. Мяне там не было, але пра гэтыя падзеі гаварылі потым усе.
Хлопец-марак, які служыў у Гдыні, прыехаў дадому ў адпачынак. У выхадны дзень наведаў матч з удзелам мясцовых каманд, а пасля вырашыў з сябрамі пайсці на танцы, якія скончыліся для яго смерцю. Гэты вайсковы хлопец на танцах запрасіў прыгожую яўрэйскую дзяўчыну на танец, усё было добра, калі б яны не пацалаваліся. Але адбылося ўсё інакш, хлопец нават правёў дзяўчыну дадому, а раніцай яго знайшлі мёртвым з нажавымі раненнямі.
Усім ужо было зразумела, хто забіў польскага ваеннага. Як высветлілася пазней, хлопца пырнулi ножыкам у бойцы. Варта адзначыць, што амаль кожны яўрэй насіў з сабой ножык, які хаваў недзе збоку.
Праз некалькі дзён у горадзе з’явіліся вайскоўцы і разам з палякамі яны сталі граміць яўрэйскія крамы. Гэта быў сапраўдны пагром, яўрэі ўсё пахаваліся. Не сказаць, што іх было менш – насельніцтва ў нас было 50 на 50. Проста яўрэі разумелі, што нават паліцыя на баку палякаў.
Шчыра кажучы, і я прыняў удзел, мне давялося скрасці селядца ў краме, дзе цяпер знаходзіцца сядзіба Саюза палякаў у Беларусі. Тады там была крама – “Касмандаль”, а насупраць “Любіч”.
Здымкi яўрэйскiх пагромаў у Гродне (1935)
Праз некалькі дзён пагромы скончыліся, у горадзе ўсё было як і раней. Менавіта гэты матч і дзень увайшоў мне ў памяць на ўсё жыццё…
Маё жыццё ў час акупацыі
У 1939 годзе, з прыходам бальшавікоў, усю нашу сям’ю вывозяць у Казахстан з-за таго, што брат быў польскім афіцэрам. Але доўга мне там прабыць не давялося, я адважыўся вярнуцца на Радзіму. Ехаў любым магчымым транспартам: дзе цягніком, дзе машынай, дзе пешшу. Вось толькі не ў Гродна вярнуўся, а ў суседні Беласток. Уся Польшча ўжо была акупаваная немцамі, а ў хуткім часе і Беларусь. Ужо ў 1941 удалося прыехаць у Гродна.
У той час усіх маладых, працаздольных людзей вывозілі на работы ў Германію, у гэты спіс трапіў і я. Працаваў у горадзе Гольдам, у гаспадара-прыватніка. На зарплату не скардзіўся, плацілі добра – 30 марак. Там працаваў нядоўга, вярнуўся на Радзіму, на гэты раз ішоў цалкам пешшу.
Сітуацыя ў горадзе была незвычайная. Тыя людзі, якім мы раней зайздросцілі, знаходзіліся ў клетцы, яны гатовыя былі золата мяняць на ежу. Кожны дзень былі чутныя стрэлы. Запомніўся мне адзін выпадак у горадзе, калі ўсіх яўрэяў выселілі ў гета: тады два палякі сталі абкрадаць кватэры, у якіх некалі жылі людзі. Пакаранне смерцю было публічным і з тых часоў у горадзе не было крадзяжоў.
Успамінаецца яшчэ адзін выпадак. Вядомы яўрэйскі гарадзенскі доктар, прозвішча ўжо забылася, ішоў i не паспеў зняць шляпу перад салдатамі Вермахта. Не зняў, бо выходзіў з-за вугла і іх не бачыў. Бедны доктар быў моцна збіты.
Падчас акупацыі мне давялося папрацаваць ужо на самога сябе – вазіў тытунь і соль у Літву. Ды і тут доўга прапрацаваць не ўдалося. Аднойчы ішоў у тую ж Літву, і дзесьці пад Новавiлейкай трапіў на супрацьпяхотную міну. Быў ужо 1943, я апынуўся ў шпіталі. Наступныя гады 1944-45 усіх маладых заклікалі на фронт. Я са сваім раненнем нікуды не падыходзіў, выдалі ваеннік на рукі.
Вось і скончылася вайна, я доўга знаходзіцца ў горадзе не мог, давялося паехаць на Урал, у Свярдлоўскую вобласць, горад Азбест. Працаваў там лесарубам, далей начальнікам ляснога ўчастка, а пасля быў пераведзены старэйшым майстрам лесазавода.
Прапрацаваў там з 1948 па 1977 год. Пасля выйшаў на пенсію і вярнуўся ў Гродна. Ну а далей мая гісторыя – жыццё звычайнага пенсіянера, яна вам не вельмі цікавая.
|
Папярэднія выпускі:
Частка I: Гісторыя ўзнікнення футбола ў Гродне Частка II: Гарадзенскi спартовы клуб “Крэсовiя” |
||