Немцы ў Гродне: успаміны гарадзенкі пра першыя дні вайны
З успамінаў Ганны Ганчарэнка, былой жыхаркі Гродна.
Да суботы 21 чэрвеня ў горадзе ўсё было спакойна, ціха. Жыхары жылі так жа, як і раней. Часам сустракаліся групы людзей, якія нешта паміж сабой ціха абмяркоўвалі. Увечары я пайшла ў парк Ажэшка – гэта недалёка ад кватэры, дзе я жыла ў доме гаспадара на вуліцы Студэнцкай. Спусцілася па лесвічцы да царквы – царква была адкрытая, але людзей у ёй не было. І ў горадзе мёртвая цішыня, на шумных як заўсёды ў гэты час вуліцах людзей не было. Ні адзінага чалавека. У парку прабег адзін ваенны.
У тры гадзіны ночы прачнуліся ад выбуху бомбаў – бамбілі вакзал (гэта недалёка ад нашай вуліцы). Мы выбеглі з хаты. У горадзе паніка, усе крычаць, што гэта вайна, што гэта Гітлер у тры гадзіны ночы пачаў вайну з СССР.
22 чэрвеня яшчэ хадзілі цягнікі, але з-за майго прадпісання ў ваенкамаце я не магла збегчы ад вайны, а дом, дзе знаходзіўся ваенкамат, гарэў. Мы засталіся на ноч у Гродне. Бамбёжка скончылася. Народ пачаў рабаваць крамы. У горадзе мітусня, ніхто нічога не кажа – безуладдзе.
Радыё маўчала і ніхто не мог растлумачыць, што адбываецца. І ў гэтай блытаніне наступіў вечар. Ноч мы правялі на вуліцы. Горад не бамбілі. 23 чэрвеня ў 10 гадзін раніцы мы сышлі на ўсход у бок Мінска. Па дарозе мы даведаліся, што быў здрадлівы загад пазбавіць танкі, машыны ад гаручага – рыхтаваліся вучэнні. Ні адзін танк, ні адзін самалёт з гарадзенскага палігона не падняўся. Гарнізон пра вайну пачуў раптоўна, як і мы. Нямецкія самалёты вельмі нізка апускаліся і з кулямётаў расстрэльвалі адыходзячых па дарозе. У Гродне, калі мы сыходзілі, ужо былі выстаўленыя белыя сцяжкі і на будынку вакзала быў белы сцяг – рыхтаваліся да сустрэчы немцаў.
24 чэрвеня нямецкія войскі занялі Гродна:
А ўжо 9 ліпеня нямецкія хранікёры адлюстравалі Гродне ў такім выглядзе:
Пасля таго як немцы авалодалі горадам, яны адразу сталі ствараць свае законы. У горадзе не спынялася паніка, час для ўцёкаў у многіх быў упушчаны.
Да габрэяў адразу былі ўжытыя “санкцыі” і самыя розныя абмежаванні. Яшчэ да стварэння гета ім пад страхам смерці загадалі насіць асаблівыя адметныя знакі – белыя нарукаўныя павязкі з сіняй “зоркай Давіда”, якія затым у гета былі заменены на шасціканечныя жоўтыя зоркі, нашытыя спераду і ззаду.
Габрэям дазволілі хадзіць толькі па праезжай частцы і толькі па адным, ім забаранялася з’яўляцца на рынку, заходзіць у паркі, кінатэатры і тэатры. Кожны габрэй, убачыўшы немца ці паліцая, ужо здалёк абавязаны быў зняць свой галаўны ўбор.
Многія не перажылі вайну, асабліва дасталося габрэйскаму насельніцтву горада. З 30 000 габрэяў у жывых засталося каля 200. А жыць у горад вярнулася толькі 15.
Больш падрабязна пра знішчэннеі габрэяў у Гродне чытайце ў нашым матэрыяле з адкрытай лекцыі нямецкай даследчыцы Анікі Вальке.
Гродна быў вызвалены 16 ліпеня 1944 войскамі 2-га і 3-га Беларускіх франтоў (16 ліпеня – правабярэжная частка горада, 24 ліпеня – “Занёманская”). Акупацыя горада працягвалася 1111 дзён і начэй.