«Як я назіраў за назіральнікамі»
Майму суразмоўцу Сяргею* ўдалося 4 дні «паназіраць за назіральнікамі». Паводле яго слоў, працэс працы місіі вельмі займальны. Было цікава глядзець, як праходзіць праца і быць частковым яе удзельнікам.
– У чым заключалася праца місіі?
– Загадзя доўгатэрміновымі назіральнікамі АБСЕ для працы былі падрыхтаваныя аўтамабільныя карты з адзначанымі на іх выбарчымі ўчасткамі, вывучаныя ўсе тэхнічныя і арганізацыйныя пытанні. Потым усе назіральнікі падзяліліся на каманды па раёнах. У кожнай камандзе было 2 назіральнікі (доўгатэрміновы і кароткатэрміновы), перакладчык і кіроўца. У адну з каманд трапіў я. Назіральнікамі ў камандзе былі амерыканец і iрландка. Загадзя ні кіроўца, ні перакладчык не ведалі пункт прызначэння, у які вылучалася місія. Пасля гэтага раніцай 16 снежня ўсе каманды назіральнікаў выехалі на свае ўчасткі з Гродна.
Па інструкцыі назіральнікі павінны былі наведваць 4 участкі да абеду і 3 – у другой палове дня. Абед быў з 14.00 да 16.00. Пасля наведвання кожнага ўчастка назіральнікі паміж сабой абмяркоўвалі, як ацаніць праходзячыя выбары на канкрэтным участку ў балах. За час абеду яны высылалі па факсе свае справаздачы ў цэнтр місіі АБСЕ.
– У які населены пункт адправіліся адразу?
– Першай кропкай была вёска Лунна. На выбарчым участку місію сустрэў барадаты член назіральнай камісіі, мясцовы апазіцыянер, які гаварыў з намі на беларускай мове. Было відаць, што мужчыну ў роднай вёсцы моцна недалюбліваюць. Адразу ён назваў некалькі парушэнняў, паказаўшы, што дайшло да таго, што на выбарчым участку «на скотч саджалі апячатку выбарчых скрыняў». Назіральнікі папрасілі пакінуць ім яго каардынаты на выпадак, калі яны захочуць спаслацца ў справаздачах на яго словы. На гэты момант мужчына быў не супраць згадкі свайго імя ў справаздачах АБСЕ.
На выхадзе з выбарчага ўчастка, калі назіральнікі збіраліся ў наступны пункт прызначэння, услед апазіцыянеру з боку выбарчай камісіі наўздагон нехта крыкнуў «блазан». Наступнай вёскай была Струбніца. На кожным участку ўдзельнікі місіі рабілі адзнакі ў спецыяльным бланку аб тым, што бачылі. Стаўленне да сваіх абавязкаў у іх вельмі адказнае, адразу відаць, што яны прафесіяналы. Ніякіх дзеянняў, акрамя назірання за выбарчым працэсам, я не заўважыў. Назіральнікі высылалі справаздачы па 10-15 лістоў працы па факсе.
– Як рэагавалі выбарчыя камісіі на прыезд місіі АБСЕ?
– У школах і дзіцячых садках заўсёды гасцінна сустракалі, імкнуліся паіць, карміць, здзівіць. На адных участках члены камісіі выходзілі выпраўляць, іншым было ўсё роўна. Звычайна выходзілі тыя, па кім было відаць, што яны вельмі нярвуюцца. Далей рушыў візіт у вёску Харціца, дзе выбарчы ўчастак знаходзіўся ў будынку мясцовага сельсавета. У гэты ж дзень місія наведала Мастоўскія ўчасткі – цэнтр сацыяльнага абслугоўвання насельніцтва, мясцовыя электрычныя сеткі, школу.
– Як праходзіў другі працоўны дзень місіі?
– 17 снежня праца місіі пачалася з дзіцячага садка-школы ў вёсцы Струбніца. Тут назіральнікам паказалі музей дзіцячых вырабаў, у якім яны правялі шмат часу. Затым мы паехалі ў Пескі, адкуль каманда АБСЕ накіравалася ў Зарудаўе. У вёсцы бабулька, якая праязджала міма, спытала: «За каго вы тут прыехалі агітаваць?» Адразу стала ясна, за каго галасуе мясцовы электарат і якія глядзіць тэлеканалы. На наступны дзень мы накіраваліся ў Правыя Масты. Са словаў назіральнікаў, парушэнняў на трох участках адзначана не было.
– З чаго пачаўся Дзень выбараў?
– 19 снежня назіральнікі за 15 хвілін да пачатку працы камісіі былі на выбарчым участку ў Струбнiцкiм дзіцячым садзе-школе. На ўчастку было вельмі шмат назіральнікаў. Члены камісіі ацанілі стан скрыняў, сейф і пры назіральніках іх апячаталі. Роўна ў 8 раніцы адзін з беларускіх назіральнікаў, ветэран, падняўся з месца і з пашпартам выйшаў галасаваць.
Яго павіншавалі, уручылі бутэльку шампанскага і шакаладку. Члены камісіі пажадалі, каб яго рука была лёгкай і ўручылі выбарчы бюлетэнь. Складалася ўражанне, быццам яго трымалі ў запасе, каб паказаць замежным назіральнікам. Пасля гэтага ўсіх назіральнікаў запрасілі ў сталовую на гарбату з блінамі.
– Ці было ў гэты дзень што-небудзь такое, што прыцягнула тваю ўвагу?
– У гэты дзень пасля Струбніцы мы паехалі ў Лунна, дзе дзяжурыў той самы апазіцыянер. Да часу прыезду ён мог ужо паведаміць пра свае новыя назіранні. Але чамусьцi мужчына не выявіў жадання мець зносіны. Толькі моўчкі аддаў назіральнікам ліст са зваротам да місіі АБСЕ і апісаным парушэнняў. Пасля гэтага прадзяржаўныя назіральнікі таксама напісалі петыцыю ад рукі пра тое, што парушэнняў імі адзначана не было. Затым каманда накіравалася ў Харцiцу.
На той момант паступіла інфармацыя ад іншых назіральнікаў, што ў вёсцы былі заўважаныя парушэнні. Паведамлялася, што людзі прыходзілі на ўчастак без дакументаў, падцвярджаючых асобу, а камісія выдавала ім білютэні са словамі: «А што мы іх не ведаем?» Доўгатэрміновыя назіральнікі канстатавалі гэта, як факт неразумення выбарчага заканадаўства.
– Табе ўдалося паразмаўляць з мясцовымі жыхарамі?
– У Дубна каля будынку школы ўдалося пагаварыць з людзьмі. Было відаць, што людзі былі настроены добразычліва. У прыватнай гутарцы ў Вялікіх Сцяпанiшках ў ладна падвыпітай часткі мужчынскага насельніцтва быў прыкметны вельмі аппазiцыйны настрой.
– Як для вашай каманды сканчаўся апошні выбарчы дзень?
– За гэты дзень мы наведалі не менш за 10 участкаў. Назіральнікам неабходна было прысутнічаць на выкрыцці скрыні і падліку галасоў на любым з участкаў на іх падсправаздачнай тэрыторыі. Яны выбралі ўчастак у Дубна. Падлік галасоў тут скончыўся прыкладна ў 21.45. Па словах назіральнікаў, усё праходзіла ў напружанай абстаноўцы. Было відаць, што старшыня камісіі вельмі нервуецца.
Вынік аказаўся такім: па ўчастку каля 85% прагаласавала за дзеючага прэзідэнта, з іх 30% – датэрмінова. Выбарчая камісія адбіла вынікі ў пратаколе. Затым назіральнікі, старшыня камісіі пад канвоем міліцыі рушылі ў Мастоўскую ЦВК. Там назіральнікі чакалі прыезду ўсіх тых, хто прывозіў вынікі. Іх задача – пераканацца, што пасля падвядзення ўсіх вынікаў камісія палічыць усё правільна. Пасля чаго ўсе вынікі перанеслі ў агульны пратакол, і наша каманда змагла вярнуцца ў Гродна.
– Па якіх параметрах назіральнікі ацэньвалі выбары?
– Адкрытасць, празрыстасць, разуменне заканадаўства, колькасць тых, хто прагаласаваў на момант кантрольнага часу, агульны стан тэхнічнага забеспячэння ўчастка і г.д. 17 снежня, калі была вядомая лічба па доўгатэрміновым галасаваннi, назіральнікі атрымалі дадатковыя інструкцыі: падлічваць адсотак яўкі выбаршчыкаў, якія прагаласавалі датэрмінова. Трэба было ацаніць, ці няма тут якога-небудзь адміністрацыйнага або геаграфічнага фактару.
– Што для цябе найбольш запомнілася з асабістых зносінах з назіральнікамі місіі?
– Самым цікавым быў той момант, калі амерыканец паказаў мне свой архіў – папку з білютэнямі розных краін. Там былі бланкі з Афганістана, Аўстраліі, Новай Зеландыі, многіх краін Афрыкі. Ён распавёў, што ў Аўстраліі, калі ў білютэні 10 кандыдатаў, то кожнаму неабходна паставіць балы. Можа аказацца так, што пераможа на выбарах той, хто набраў найбольшы сярэдні бал.
Таксама ў яго ў калекцыі былі білютэні без кандыдатаў. Тут сістэма галасавання заключаецца ў тым, што ў кожнага кандыдата ёсць свая скрыня. Выбаршчык павінен зайсці «за шторку» і кінуць бланк у тую ўрну, якую ён абраў. У Афганістане, напрыклад, білютэнь складаецца з 4 лістоў фармату А3, на якім размешчана да 100 кандыдатаў з фатаграфіяй кожнага. Трэба паставіць галачку насупраць абранага табой кандыдата, а астатнія лісты адчапiць і выкінуць. На пытанне, што калі хто-небудзь вырашыць прагаласаваць за некалькіх, паставіць галачкі на ўсіх 4 лістах, назіральнік адказаў: «Нічога не паробіш. У гэтым выпадку будзе мець месца памылка».
Пад канец амерыканец распавёў гісторыю, як аднойчы праводзіліся выбары прэзідэнта адной з Афрыканскіх краін. У краіне выбар рабіўся паміж 3 партыямі: дзвюх, якія змагаюцца паміж сабой, і прэзідэнцкай. Быў зроблены каляровы білютэнь памерам прыкладна 15х5 см. На ім сіметрычна размяшчаліся «авальчыкi» насупраць кожнай партыі. Выбаршчыку трэба было паставіць свой адбітак пальца ў «авальчыку» насупраць прапанаванага варыянту.
>
Я па-сапраўднаму зайздрошчу людзям, якім пашанцавала паназіраць за працай замежных прафесіяналаў у такой складанай, неадназначнай сферы як палітыка. Шмат цікавых аповядаў можна пачуць пра іншыя краіны з найбольш і найменш стабільнай сітуацыяй. І як хочацца, каб калі-небудзь дзе-небудзь у іншай краіне пра нас не распавядалі як пра якую-небудзь краіну ў Афрыцы, а з гонарам казалі, як пра краіну з адной з самых справядлівых i сумленных выбарчых сістэм. *У артыкуле імя чалавека зменена па яго просьбе. Імёны назіральнікаў не паказваюцца па гэтай жа прычыне.