Забыццю не падлягае
«Я, Шчэрба Міхаіл Юсцінавіч, жыхар в. Зубковічы Дайлідскага сельсавета Іўеўскага раёна Гродзенскай вобласці БССР, па сутнасці справы магу патлумачыць наступнае.
16 красавіка 1941 г. я быў прызваны Іўеўскім РВК у Савецкую Армію ў працоўны батальён, які дыслацыраваўся на ваенным аэрадроме горада Свіслач Гродзенскай вобласці. Адпрацаваўшы ў працоўным батальёне да 22 чэрвеня 1941 г., да пачатка вайны, наш камандзір, прозвішча не памятаю, таксама не памятаю і нумар батальёна, сказаў нам, каб мы ішлі дамой. Мы сабраліся і пайшлі па дарозе».
Тут трэба дадаць, што напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны мноства беларусаў былі прызваныя ў Чырвоную Армію і накіраваны да заходніх межаў Савецкага Саюза. Прычым многія з тых, хто не падыходзіў па ўзросце ці па стане здароўя, дома таксама не засталіся, а трапілі ў так званыя працоўныя батальёны. Вось гэтыя апошнія займаліся будаўніцтвам дарог і шматлікіх аб’ектаў ваеннага прызначэння. Зразумела, што ніякіх вайсковых заняткаў з такімі «байцамі» не праводзілі, і зброі яны не мелі. Таму рашэнне камандзіра папросту распусціць «працоўны кантынгент» было самым разумным у той складанай сітуацыі. У чэрвеньскія дні 1941 г. немцы наступалі імкліва, тады яны з лёгкасцю акружалі і грамілі нават добра падрыхтаваныя чырвонаармейскія падраздзяленні. Аднак вернемся да «Тлумачэння»:
«28 чэрвеня 1941 г. у в. Хвасты Іўеўскага раёна нас, дзесяць чалавек усяго было разам са мной, затрымалі салдаты савецкай вайсковай часткі. І нас камісія ў складзе афіцэраў і салдат каля дома дапытала, хто мы, адкуль мы і асудзіла ваенным трыбуналам за здраду Радзіме».
Спынімся тут. Заканчваўся першы ваенны тыдзень. Гітлераўцы ўжо хадзілі па мінскіх вуліцах. А тут, па сутнасці ў глыбокім нямецкім тыле, адбываецца вось такая сітуацыя. Спыненыя беларусы праўдзіва расказваюць, што яны па загаду камандзіра ідуць у свае родныя мясціны. Здавалася б, дайце ім у рукі зброю ці проста далучыце да сябе і разам прабівайцеся да лініі фронту, калі вы самі такія актыўныя змагары з ворагам. Прапануйце ў рэшце рэшт стварыць тут партызанскі атрад (партызаны, дарэчы, пачалі актыўна дзейнічаць у гэтых мясцінах, але крыху пазней). Ніводны з гэтых варыянтаў чамусьці не падышоў. Замест гэтага адбываецца нешта пачварна незразумелае: паседжанне ваеннага трыбунала. Што ж гэта за падраздзяленне сустрэлася нашым землякам, часам не чэкісцскае? Я прагледзеў шмат дакументаў той пары. Савецкія ваенныя трыбуналы дзейнічалі ў прыфрантавой зоне і, зразумела, у сваім тыле, там было яшчэ зручней. Аднак, каб штосьці падобнае адбывалася на тэрыторыі, занятай немцамі… З такім выпадкам я сустракаюся ўпершыню. І яшчэ адна характэрная дэталь. У першыя ваенныя дні 1941 г. царыла поўная блытаніна, суцэльны хаос адступлення. Але карная машына працавала як добра адладжаны механізм.
Трыбунал каля іўеўскай вёскі працяглымі судовымі працэдурамі сябе не абцяжарваў. Далей адбылося наступнае:
«Нас вывелі ў лес за в. Хвасты, пасадзілі на зямлю адзін каля другога. Дзесяць салдат Савецкай Арміі ў дзесяці метрах ад нас стаялі з накіраванымі на нас вінтоўкамі. Па загаду камандзіра яны ў нас стрэлілі. Я быў паранены ў нагу і кінуўся бегчы ў глыбіню лесу, час быў пад вечар, па мне стралялі, аднак не трапілі. Я ўцёк у в. Навасёлкі, а потым за мной 30 чэрвеня 1941 г. прыехаў мой бацька і адвёз мяне параненага дадому.
Са мною расстраляны быў Жук Станіслаў Пятровіч і іншыя… Я пра гэта расказаў… У гэты час у нас у вёсцы былі немцы. Жук Браніславе Мартынаўне я расказаў, дзе расстраляны яе муж. Яна паехала… і прывезла яго дадому, пахавала на Яталтавіцкіх могілках».
Пасля тлумачэння Міхаіла Шчэрбы супрацоўнікі Іўеўскага райваенкамата адразу прынялі адпаведныя меры. У Браніславы Жук яны забралі пахавальную (якую самі выдалі ў 1949 г., у той час не ведаючы падрабязнасцей смерці салдата працоўнага батальёна). Ну і пенсію на загінуўшага ёй, зразумела, плаціць перасталі.
Сёння вёска Хвасты называецца больш прыгожа – Лугавая. Яна па-ранейшаму ўваходзіць у склад Іўеўскага раёна. На пачатак нашага стагоддзя населены пункт меў каля двух дзясяткаў двароў і прыкладна столькі ж жыхароў. Лес, чароўны, велічны, падступае амаль ушчыльную да вёскі. Той самы лес.